معرفی کتاب  عرایس الجواهر و نفایس الاطایب‏

(معرفی کتب طب سنتی ایران)

« عرایس الجواهر و نفایس الاطایب» اثر ابوالقاسم عبدالله کاشانى به فارسى و متعلق به قرن هشتم هجرى ‏است. نویسنده به موضوع خواص جواهر و اطایب که از قدیمى ترین ایام گرانبها و گرانقدر بوده پرداخته است. این اثر به اهتمام ایرج افشار جزو انتشارات انجمن آثار ملى به طبع رسیده است.

ساختار:

 در ابتدا دیباچه ‏اى از ایرج افشار و سپس مقدمه‏ اى در احوال مؤلف و کتاب او ذکر شده است. در ادامه خطبه کتاب و آن‏گاه مطالب کتاب در دو بخش ارائه شده است: قسمت اول در معرفت جواهر حجرى معدنى، شامل سه مقاله، که مقاله اول در پنج باب، مقاله دوم در 37 باب و مقاله سوم، شامل یک مقدمه و 8 باب است. قسمت دوم در معرفت عطرها و اطایب، شامل دو مقاله، مقاله اول در سه باب، باب اول در چهار فصل و باب دوم نیز چهار فصل مى‏باشد. مقاله دوم شامل 15 باب مى‏باشد. خاتمه‏اى نیز بر کتاب ذکر شده که درباره صنعت کاشى‏گرى است.

گزارش محتوا:

 در دیباچه، مطالبى در زمینه فن کاشى‏ پزى و کاشى ‏گرى مى ‏خوانیم. این صنعت یکى از ظریف‏ ترین و دل‏پذیرترین آثار هنرى استادکاران ایرانى است و در مسجد و خانقاه و رباط و آب‏انبار و مدرسه‏ ها تجلى خاص و چشم‏گیرى دارد.

 قدما براى هر یک از گوهرها و عطرها خواص طبى مهم و متعدد قائل بوده ‏اند و خصوصاً عزت و قیمتشان از این لحاظ بوده است که آنها را در علاج صاحبان امراض مختلف و شفاى بیمارى‏ها و حالات روحى، مؤثر مى‏دانسته ‏اند. همراه داشتن یا برخود مالیدن یا بوئیدن عده‏اى از آنها را رافع مالیخولیا و دافع جن و شیطان و سبب باز آمدن خواب آرام و قوت یافتن دل مى‏شمرده‏اند.

 پس از ارائه شرح حال مؤلف و تبحر او، قسمت اول کتاب آشکارا صورت منقول و منحول کتاب تنسوخ‏ نامه خواجه نصیرالدین طوسى است. ایرج افشار مصحح کتاب، براى نشان دادن مطالب و کیفیت سرقت ادبى مولف، قسمت‏هایى از دو کتاب را به انضمام جدول فهارس آن دو در ضمائم کتاب آورده و نحوه اقتباس مولف را نشان داده است. مؤلف در این روش ناپسند چندان دلیرى و بى‏پروایى داشته است که حتى از خواجه نصیرالدین طوسى نامى نبرده است.

 عباس اقبال آشتیانى در این زمینه مقاله‏اى نوشت و در آن به اثبات رسانید که( عرایس الجواهر) اثرى اصیل نبوده و کتاب از منبع دیگرى نقل و تحریر شده است. چندى پس از انتشار این اثر، ایرج افشار تحقیقى دقیق نمود که در مجله یغما درج گردید.

در این نوشتار وى ناگزیر به تغییر رأى شد و نوشت: در آن موقع به مخیّله‏ ام خطور نمى‏کرد که کتاب تنسوخ‏نامه ایلخانى با بعضى تغییرات جزیى از کتاب دیگر نقل شده باشد و روزى خواهد رسید که تصنیفى از سال 592 ق به دست خواهد آمد و معلوم خواهد شد که تنسوخ‏نامه کتاب اصیلى نیست. به قرائنى دست یافتم که دلالت دارد بر این‏که مبناى کار کاشانى به عکس آنچه در مقدمه عرایس نوشته ‏ام تنسوخ‏نامه نیست و او مستقیماً( جواهرنامه) اثر نظامى را مورد استفاده قرار داده بود؛ زیرا مطالبى در عرایس به نقل از جواهرنامه نظامى آمده است که در تنسوخ‏نامه نیست.

 قسمت اول کتاب در مقاله اول پیرامون جواهرى است که از جمله حجریات هستند و از معادن و انواع آن، خاصیت و منفعت و مضرت، و شبه آن به طریق صناعت، قیمت و جلا دادن و آن‏چه مناسب آن باشد بحث مى‏کند. از جمله سنگهایى که در این باب از آنها سخن به میان آمده، یاقوت، زمزد، فیروزه، بیجاده، الماس و مروارید است.

 مقاله ‏ى دوم از قسمت اول در صفت و معرفت جواهرى است که در مرتبه، از سنگهاى مقاله‏ى اول فروترند و از جهت قیمت و عزت کمتر مى‏باشند.

 مقاله سوم در شرح فلزات هفتگانه و خاصیت و منفعت و تعریف هر یک، در هفت باب است که شامل مقدمه و خاتمه نیز مى‏باشد. در مقدمه از اصول فلزات هفتگانه و طریق ساخت آنان سخن مى‏گوید. این فلزات شامل زر، نقره، نحاس، رصاص، اسرب، حدید و خارصینى مى‏باشد.

 در قسمت دوم کتاب، به معرفى و شناخت اجناس عطرها و اصول طیب که به ترکیب‏هاى مختلف در مى‏آیند مانند مشک و عنبر و عود و کافور، مى‏پردازد. در سه باب به ترتیب از عطرهاى اصلى و متوسط و سپس ادویه‏ها سخن مى‏گوید. در فصل عطرهاى متوسط به ذکر زعفران، صندل، زباد و لادن مى‏پردازد.

وضعیت کتاب:

 فهرست مطالب در ابتداى کتاب آمده است. در پایان کتاب نیز شش فهرست به همراه غلطنامه اى ذکر گردیده است: فهارس اجسام و حیوانات و نباتات‏و مفردات، تاریخى، جغرافیایى، اصطلاحات و لغات نادر، رنگها و پیشه ‏ها. در بخش ضمائم نیز 30 عکس از تصاویر محرابها و کتیبه ‏هاى مساجد و اماکن ایران و مطالب دیگرى آمده است. اختلاف نسخ نیز در پاورقى کتاب آمده است.

منابع مقاله:

 1- مقدمه و متن کتاب.

 2- زبدة التواریخ جمال الدین عبدلله کاشانى و دستنویس تفلیس، دالوند، حمید رضا، مجله آیینه میراث، شماره 21