گفتار حکیم سید ظل السلطان‏ در مورد ابن سینا 

ابن سینا موجب افتخار و مایه عظمت طبّ یونانى است و در سطح جهانى مورد قبول است. درباره زندگانى و آثار او در شرق و غرب مطالب زیادى نوشته شده و در آینده نیز جنبه‏ هاى گوناگون آنها موضوع تحقیق و پژوهش صاحبان دانش خواهد بود. شاهکار او القانون فى الطب را از مهم‏ترین کتاب‏هاى این دانش شمرده‏ اند. این کتاب پس از تألیف بلافاصله جهان پزشکى را تحت تأثیر قرار داد و از اهمّیّت کتاب‏هاى دیگر کاست.

اهل دانش مسائل آن را قبول کردند و آن را در رشته پزشکى حرف آخر دانستند. کتابى معیار تلقّى شد که مهارت در آن و درک دقیق مفاهیم آن دلیل کمال در این فن شمرده شد. مهم‏ترین شخصیّت‏ها و افراد داراى استعدادهاى عالى ذهنى به تفسیر و توجیه آن مشغول بوده‏اند. این موضوع نیز جنبه‏اى مهم براى کار درباره ابن سیناست.

در گذشته مبناى مواد درسى این بود که کتاب بسیار مشکل و سخت هر رشته‏اى را کتاب درسى مى‏کردند تا پس از گذشتن از مراحل سخت و مشکل کتاب‏هاى دیگر و مراحل بعدى آن رشته آسان‏تر شود. در منطق سلّم العلوم مورد شرح و تفسیر مفصّل قرار گرفت و پیچیده‏ ترین و مشکل ‏ترین شرح‏هاى آن را کتاب درسى کردند. مثلا شرح‏هاى‏ ملّا حسن و حمد اللّه و قاضى مبارک و همچنین در فلسفه هدایة الحکمة و شرح‏هاى میبدى و صدراى آن را. به همین شیوه مواد درسى طبّ تدوین شد. تعلیم پزشکى را با قانونچه و موجز القانون که خلاصه کتاب قانون‏اند آغاز مى ‏کردند. در کلاس‏هاى متوسّط شرح‏هاى موجز القانون آقسرائى و سدیدى و نفیسى و در کلاس‏هاى پایانى بخش‏هاى مختلف قانون مانند کلّیّات و معالجات و حمّیات را تدریس مى‏کردند. به این صورت قانون از آغاز تا انجام در مواد درس پزشکى بر دیگر کتاب‏ها غلبه داشت.

در روابط عمیق علمى و پزشکى هند با آسیاى میانه، ترکستان روس پس از ایران سهم بیشترى دارد و از آن دیار تعداد زیادى از پزشکان و صاحبان کمال در دیگر رشته‏ها وارد هند شدند. این روابط در مطالعه تاریخ فرهنگى و علمى و پزشکى هند سهم زیادى دارد، بدون درک آنها تاریخ هند و خود این کشورها ناتمام به نظر مى‏رسد. بلخ و بخارا و تاشکند و سمرقند گهواره ‏هاى علم و دانش بودند که شهرتشان کمتر از شیراز و اصفهان و گیلان و مشهد نبود. اگرچه ابن سینا و یا از شاگردان او کسى به هند نیامده است، امّا طبیبان هند تحت تأثیر فراوان علم و فنّ او قرار گرفته و توجّه زیادى به مطالعه تألیفات او و تعلیم و تعلّم آن مبذول داشته‏اند و کوشش‏هاى لازمى که در شرح و حاشیه ‏نویسى قانون و متعلّقات آن کرده‏اند، به نبوغ شخصیّت ابن سینا اعتراف کرده و از وى تقدیر به عمل آورده‏اند. کتاب‏هایى که طبیبان هند در این باب به زبان‏هاى عربى و فارسى و اردو انجام داده‏اند نخستین بار جزئیات آن به وسیله کتاب حاضر عرضه مى‏شود و این بخش از کتاب بویژه جالب توجّه خواهد بود.

من در جستجوى موضوع تازه براى تحقیق  «شارحان و مترجمان قانون» را برگزیدم و قبل از آنکه در این‏باره مطلبى بنویسم بخوبى مى‏دانستم که این موضوع به تحقیق و تفحّص مداوم نیاز دارد و سال‏ها مطالعه و تلاش لازم است. طى ده سال گذشته علاوه بر موضوعات دیگر، این موضوع ذهن مرا مشغول کرده بود. علاوه بر کتاب‏هاى تاریخ و تذکره و طبّ مرجع خاصّ من کتابخانه‏ها بود. از طریق مراجعه به فهرست‏هاى نسخه‏هاى خطّى و کتابخانه‏هاى مشهور هند و مطالعه نسخه‏هاى خطّى با شرح‏ها و احوال شارحان آشنایى پیدا کردم. در فهرست منابع نام این شرح‏ها و حاشیه‏ها درج نشده است. بدون مراجعه مستقیم به این گنجینه‏ها از طریق منابع دست‏دوم انجام این کار آسان نبود و حقّ مطلب هم ادا نمى‏شد. در اینجا با تأسّف قبلى از صاحبان علم پوزش مى‏طلبم که من بر خلاف کتاب‏هاى «تاریخعلم و تشریح» و «جودیّه» خود به جاى ذکر صفحات منابع فقط به ارائه کتابشناسى اکتفا کرده‏ام و دلیل این کار نیز آن ضربه‏هاى روحى است که پس از چاپ شدن کتاب‏هایم به این شکل تحمّل کرده‏ام که بسیارى از «اصحابعلم» فقط این کتاب‏ها را جلوى خود گذاشتند و مقالاتى به رشته تحریر کشیدند و به جاى ذکر این کتاب‏ها به عنوان منابع، مستقیما منابعى را عرضه کردند که من به طور مفصّل آنها را با ذکر صفحات درج کرده بودم و آنها هیچ‏وقت به آن منابع دسترسى پیدا نکرده بودند و به هیچ وجه از آن اطّلاع نداشتند.

نگارنده این سطور سعى کرده است که تصویرى از ابن سینا را در آینه شرح‏ها و شخصیّت‏هاى مترجمان تقدیم نماید. در این سعى و کوشش آمارى که از شرح‏ها و ترجمه‏ها به دست آمده بسیار شگفت‏آور است و کمتر کتاب پزشکى یا علوم دیگر مى‏تواند ادّعاى برابرى با قانون را داشته باشد. این کار به منزله معرّفى و یادآورى است و منظور نقد و بررسى نیست، زیرا که نقد و بررسى خود موضوعى است مستقلّ که مى‏تواند پس از این معرّفى، کار روى آن به آسانى انجام گیرد. این کار در این موضوع حرف اوّل است، حرف آخر نیست. کار راجع به کتاب قانون و مسائل مربوط به آن ادامه خواهد یافت. در مسائل علمى نمى‏توان قاطعانه حرف زد. بدون شک ترجمه‏ها و شرح‏هایى هست که من نتوانسته‏ام به آنها دسترسى پیدا کنم و قطعا مى‏توان بر تعداد آنها افزود.

در این کار سعى شده است که ترتیب زمانى لحاظ شود و این امر در نظر گرفته شده است که کارهایى که به زبان‏هاى مختلف مثلا عربى و فارسى و اردو انجام گرفته به ترتیب سال تقدیم گردد تا بتوان به آسانى پى برد که طى یک دوره طولانى هزارساله هیچ زمانى نبود که در آن درباره قانون به نوعى کارى انجام نیافته باشد. در هر قرنى گروهى از علماى فنّ در تهذیب و تزیین آن مشغول بودند و در هیچ عصرى آن را فراموش نکرده و نادیده نگرفته‏اند. این کتاب پیوسته زنده بوده است و چاپ‏هاى تازه‏اى از آن عرضه شده است و امروزه نیز در پرتو اطّلاعات جدید به تهذیب و تنقیح جدید آن مشغول‏اند.

در رابطه با ابن سینا پس از ویژه‏نامه شیخ الرئیس (59- 1958 م.) و ترجمه بخش علم الاحوال و الاسباب و العلامات قانون (1969 م.) و جودیه (1971 م.) این کتاب هدیه‏اى است ناچیز از جانب بنده و شاید براى کسانى که به سیناشناسى علاقه دارند، سبب افزایش اطّلاعاتى باشد.

سیّد ظلّ الرحمن‏

تجاره هاؤس دوده‏پور، علیگره‏

27 سپتامبر 1984 م.

منبع: 

ظل الرحمن، قانون ابن سینا، شارحان ومترجمان آن، 1جلد، انجمن آثار و مفاخر فرهنگى - تهران، چاپ: اول، 1383 ه.ش.