بررسی متون پزشکى طب سنتی به زبان شعر در تاریخ پزشکی

از ویژگى‏هاى دیگر طب سنتى استفاده از شعر در بعضى از متون آن براى یادگیرى سریع‏تر و استفاده بیشتر عموم مردم از آن مى‏باشد. زیرا طب سنتى، علمى مردمى و براى همه طبقات از دانشمندان طراز اول تا مردم کوچه و بازار است و مخصوص طبقه خاصى (آن‏چنان‏که در دوره خلفا بود) نیست.

«اشعار کتب مزبور، به‏ طور کلى به قدرى ساده هستند که خیلى راحت و سریع مى‏توان آنها را به خاطر سپرد و حفظ کرد و هر خواننده ‏اى با مطالعه آنها فورا یک سرى اطلاعات سطحى از بیمارى‏هاى مختلف پیدا مى‏کند، و هرکس مى‏تواند در یکى از آنها شعرى را بیابد که مضمون آن بیش ‏و کم منطبق با حال و احوال خودش باشد. در آخر یک چنین اشعارى چند دستور درمانى نیز داده شده است و خواننده مى‏تواند پس از مطالعه آن به عطارى سرگذر مراجعه کرده و با داروهاى گفته شده در کتاب مراجعه کند. این کتب براى مردم دوره صفویه درست نظیر کتاب‏هایى مى‏باشند که امروزه تحت عناوینى نظیر «پزشک خانواده» و «هرکس مى‏تواند پزشک خود باشد» و غیره چاپ و منتشر مى‏شوند».

اصولا عصر صفویه عصر تحوّلات مثبت زیادى است. با از بین رفتن جو اختناق و تعصب شدید بر علیه‏ شیعیان در این دوران، نه تنها علوم بسیارى در ایران- و حتى در هند که تحت تأثیر ایران قرار داشت- رونق و تجدید حیات مى‏یابد و از انحصار طبقه‏اى خاص خارج مى‏شود، بلکه دانشمندان شیعه کوشش مى‏کنند که علم خود را در دست‏رس همه اقشار جامعه و عموم مردم قرار دهند. به همین سبب است که دیده مى‏شود زبان فارسى و زبان ساده شعر که از مهم‏ترین ابزار انتقال دانش در بین مردم عادى و اکثریت ایرانى‏ها است مورد توجه قرار مى‏گیرد، و علماى بزرگ همچون علامه مجلسى کتاب‏هاى بسیار مهم و ارزنده‏اى درباره دین اسلام و معارف شیعه به زبان فارسى بسیار ساده و روان مى‏نویسند و نوشتن کتاب‏هاى علمى دیگر، مثل متون پزشکى، نیز رواج فراوان مى‏یابد. دکتر براون در مورد این پزشکان شاعر مى‏گوید: «اکثر پزشکان نامدار دوره صفویه افراد فوق‏العاده تحصیل‏کرده‏اى بودند. جاى تعجب نیست وقتى مى‏بینیم که اغلب ایشان شاعر نیز بوده‏اند و اگر بخواهیم تحت عنوان کلى پزشکان شاعر مطلبى بنویسیم باید همه آنها را نام ببریم».

به ‏طور کلى: «دانشمندان اسلامى براى آسانى در یادگیرى، و سهولت در حفظ، علوم مختلف را به نظم درآورده‏اند که معروف‏ترین آنها الفیه ابن مالک در علم نحو است، بحر رجز را براى این امر برمى‏گزیدند که روان‏تر است براى یادگیرى و حفظ و نقل. و از این روى است که این منظومه‏هاى علمى را ارجوزه مى‏خواندند. مشهورترین اثر منظوم در علم پزشکى ارجوزه ابن سینا است». «در شعر فارسى نیز منظومه‏هاى متعددى در
علم پزشکى نوشته شده که کهن‏ترین و مهم‏ترین آنها همین دانش‏نامه میسرى است».
«میسرى دانش‏نامه را در سال 370 هجرى به پایان برده و به چهل و شش سالگى خود اشاره کرده است».

نه تنها تعداد زیادى از پزشکان شیعه چون میسرى و بو على شاعر نیز بوده و آثار پزشکى بسیارى از آنان به زبان فارسى یا عربى به یادگار مانده است، بلکه اصولا شیعیان با هر نوع تخصصى در علوم مختلف، عموما به ادب شهرت داشته‏اند. به‏طورى‏که مرحوم آقا بزرگ تهرانى در کتاب‏شناسى ارزشمند خود «الذریعه» در این مورد مطلبى آورده است که در اینجا به ترجمه فارسى آن بسنده مى‏کنیم. او مى‏نویسد:
«مثل رایج تا قرن چهارم این بود: «آیا ادیبى غیر شیعى دیده‏اى؟». و در قرن هفتم ابن خلکان در شرح حال على بن جهم (1: 386) مى‏گوید: «با وجود اهل سنت بودنش، داراى طبع و توان شعر سرودن است، و این بدان معنا است که امثال على بن جهم اندک هستند».
گرچه براون در مورد متون پزشکى به زبان شعر، مى‏نویسد: «متأسفانه تعداد قابل ملاحظه‏اى از کتبى که به این صورت تدوین شده بودند از بین رفته است». و گرچه «معجم ادباء الاطباء» که در دو جلد و به زبان عربى به شرح زندگى و آثار حدود 231 شاعر عرب و ایرانى، که به زبان عربى شعر سروده و پزشک بوده و یا تألیف پزشکى آنان به شعر است، پرداخته و آنها را معرفى کرده است، اما شاید تا این زمان فهرست‏
کامل آن تعداد از متون به‏جاى‏مانده طبى به زبان شعر نیز هنوز گردآورى و منتشر نشده باشد. بدین جهت در تحقیق حاضر با بررسى که در آثار پزشکى شیعیان به عمل آمد، حدود 71 عنوان آنکه مشخص شد به شعر مى‏باشد استخراج گردید که فهرست آنها در اینجا ارائه مى‏گردد. هرچند تعداد واقعى این آثار نیز قطعا بیشتر است.

بااین‏حال، جاى تأسف فراوان است که به‏رغم وجود چنین زبان علمى بسیار پرمایه در زمینه پزشکى، که قرن‏ها مورد استفاده فارسى‏زبانان ایران و هند و برخى کشورهاى هم‏جوار بوده است، و یا پزشکان بسیارى که حتى از شعر فارسى براى بیان مطالب علمى خود بهره برده‏اند، کتاب‏هاى پزشکى امروز وارثین همان زبان و پزشکان، آکنده از واژه‏هاى غیر فارسى و بیگانه است که همچون سیلى از غرب سرازیر گشته و مشغول انهدام زبان فارسى و فرهنگ ماست.»

فهرست آثار پزشکى به زبان شعر

 
1- «الادویة المفردة» (ردیف 13)، به فارسى، قرن 10.
2- «ارجوزه فى الطب» (ردیف 15)، به عربى، قرن 13.
3- «ارجوزه فى المجربات» (ردیف 16)، به عربى، قرن 5.
4- «ارجوزه فى فضائل الرمان» (ردیف 17)، به عربى، قرن 13.
5- «امساکى» (ردیف 50)، قرن 8.
6- «ترویح الارواح» (ردیف 115).
7- «التعلیقات الطبیة» (ردیف 127)، به عربى، قرن 5؟
8- «جامع الفوائد» (ردیف 145)، به فارسى، قرن 10.
9- «چوب چینى» (ردیف 163)، به فارسى، قرن 11.
10- «الرزق الحسن» (ردیف 224)، قرن 14.
11- «رسالة فى الادویة المفردة للعین» (ردیف 252)، به فارسى، قرن 14.
12- «سته ضروریة» (ردیف 303)، به فارسى، قرن 10.
13- «الشافیة» (ردیف 311)، قرن 14.
14- «شافیة الامراض» (ردیف 313)، به عربى، قرن 14.
15- «شفاء المرض» یا «شفاء المرضا» یا «شفاء الرجال» (ردیف 354)، قرن 8.
16- «طب الائمة» (ردیف 372)، قرن 13.
17- «الطب المروى» (ردیف 383)، قرن 13.
18- «طب منظوم» (ردیف 391)، قرن 13؟
19- «طب منظوم» (ردیف 392)، به فارسى، قرن 14؟
20- «فرهنگ هندى به فارسى» (ردیف 437)، به فارسى و هندى، قرن 10.
21- «فوائد الانسان» (ردیف 458)، به فارسى، قرن 11.
22- «فوائد یوسفیه» (ردیف 470)، به فارسى، قرن 10.
23- «قصیدة حفظ الصحة» (ردیف 497)، به فارسى، قرن 10.
24- «قصیدة فى اسماء الادویة المفردة» (ردیف 498)، قرن 10.
25- «کتاب الابدال» (ردیف 521)، به عربى، قرن 4.
26- «کلیات الطب» (ردیف 573)، قرن 11.
27- «کلیات طب» (ردیف 574)، به فارسى، قرن 13.
28- «کنز الاشتها» (ردیف 583)، به فارسى، قرن 9.
29- «مأکول و مشروب» (ردیف 607)، به فارسى، قرن 10.
30- «مثنوى حفظ الصحة» (ردیف 613)، ترجمه به فارسى، تحریر قرن 13.
31- «مثنوى درّ منظوم در اشرف علوم» (ردیف 614)، به فارسى، تحریر قرن 10.
32- «مثنوى ده باب» (ردیف 615)، به فارسى، قرن 14.
33- «مثنوى شفاء المریض» (ردیف 616)، به فارسى، قرن 8.
34- «مثنوى طب لقمانى» (ردیف 617)، به فارسى.
35- «مثنوى طب منظوم» (ردیف 618)، قرن 14؟
36- «مثنوى طب منظوم» (ردیف 619)، به فارسى، تحریر قرن 12.
37- «مثنوى طب منظوم» (ردیف 620)، به فارسى.
38- «مثنوى طب منظوم» (ردیف 621)، به فارسى، تحریر قرن 11.
39- «مثنوى طب منظوم» (ردیف 622)، به فارسى، تحریر قرن 13.
40- «مثنوى طب منظوم» (ردیف 623)، به فارسى، تحریر قرن 13.
41- «مثنوى طب نامه» (ردیف 624)، به فارسى، تحریر قرن 8.
42- «مثنوى طبیة» (ردیف 625)، تحریر قرن 9.
43- «مثنوى عنوان» (ردیف 626)، به فارسى، قرن 14.
44- «مثنوى فى اختلاجات الاعضاء» (ردیف 627)، قرن 7.
45- «مجموعة الادعیة و الادویة المجربة و مجالس منبریه و غیرها» (ردیف 648)، به فارسى، قرن 14.
46- «مفرح القوام» یا «المرح القوامیة» (ردیف 730)، قرن 12.
47- «مقالة فى معالجة الاطفال» (ردیف 751)، قرن 5.
48- «منظومه باه‏نامه» (ردیف 772)، به فارسى، قرن 6.
49- «منظومه برزونامه» (ردیف 773)، به فارسى، تحریر قرن 12.
50- «منظومه تجربه‏ نامه» (ردیف 774)، به فارسى، قرن 10.
51- «منظومه جواهر المقال» (ردیف 775)، به فارسى، قرن 12.
52- «منظومه در تشریح» یا «تشریح خجندى» (ردیف 776)، به فارسى، تحریر قرن 9.
53- «منظومه زبدة العلاج» (ردیف 777)، به فارسى، قرن 10.
54- «منظومه صدیق» (ردیف 778)، به فارسى، قرن 11.
55- «منظومه فى التشریح» (ردیف 779).
56- «منظومه فى الطب» (ردیف 780)، به فارسى، قرن 6.
57- «منظومه فى الطب» (ردیف 781)، به فارسى، قرن 13؟
58- «منظومه فى الطب» (ردیف 782)، به فارسى، تحریر قرن 12.
59- «منظومه فى الطب» (ردیف 783)، به عربى، قرن 13.
60- «منظومه فى الطب» (ردیف 784)، قرن 14.
61- «منظومه فى الطب» (ردیف 785)، قرن 10.
62- «منظومه فى معرفة الجنین و تکوین الانسان» (ردیف 786)، تحریر قرن 9.
63- «منظومه کفایة المرتاض فى علم الابوال و الانباض» (ردیف 787)، ترجمه به فارسى، تحریر قرن 12.
64- «منظومه متمم» (ردیف 788)، تحریر قرن 11.
65- «منظومه نظام صحت» (ردیف 789)، به عربى، قرن 9.
66- «منفعت و مضرت مأکولات» (ردیف 790)، به فارسى، تحریر قرن 10.
67- «النبضیة» (ردیف 815)، به فارسى.
68- «نصائح طبیة» (ردیف 826)، به عربى، قرن 5.
69- «نظام صحت» (ردیف 827)، قرن 9.
70- «الوبائیة» (ردیف 836)، به فارسى، قرن 14.
71- «یوسفیة» (ردیف 850)، به فارسى، قرن 10.

منبع: منتصب مجابى، حسن، بررسى متون طب شیعه در تاریخ پزشکى، 1جلد، دانشگاه رازی - کرمانشاه، چاپ: اول، 1385 ه.ش.