زندگینامه میرزا احمد تنکابنی

(پزشک نامدار مازندرانی در دوره قاجار)

سید احمد حسینی تنکابنیفرزند محمدحسین‌حسینی‌شریف‌ تنکابنی از حکیم‌باشیان و پزشکان پژوهشگر دوران قاجاریه، اواسط سده سیزده هجری قمری است که از طرف مادر منسوب به حکیم محمد مؤمن حسینی تنکابنی صاحب کتاب تحفةالمؤمنین است و از سوی پدر به شیخ زاهد گیلانی می‌رسد. میرزا احمد تنکابنی هم‌دوره فتحعلی‌شاه و محمدشاه قاجار بوده است و با توجه به اشتهار به مهارت و تجربه علمی و عملی به سمت حکیم‌باشی فتحعلی‌شاه قاجار (1212- 1250 هجری قمری) منسوب گردیده بود.

شیخ عبدالنبی قزوینی (صاحب کتاب تتمیم امل الامل) که در دوران جوانی با حکیم تنکابنی معاشرت و هم نشینی داشت وی را به فضل و کمال ستوده است و اضافه می نماید که عملاً کرسی تدریس طب در تهران به او اختصاص داشت و بسیاری از پزشکان مشهور، از شاگردان وی بودند.

مهمترین اثر این حکیم دانشمند، کتاب مطلب‌السؤال است که به شیوه سؤال و جواب تنظیم یافته و علیرغم حجمِ کم، حاوی مطالب آموزنده فراوانی است. در حال حاضر، از آثار او سه رساله به نام‌های مطلب‌السؤال، رسالة اسهالیه و ترجمة برءالساعه محمدبن‌زکریای رازی در قالب یک مجلد 231 صفحه‌ای از هر سه که در سال 1297 قمری (تقریباً 1258 شمسی) در تهران به چاپ سنگیِ خشتی رسیده است موجود می‌باشد. این مجموعه به همّت سید محمد حکیم‌باشی فرزند میرزا سید احمد تصحیح و به سعی میرزا اسدالله طبیب چاپ شده است.

مطلب السؤال مهم‏ترین اثر حکیم تنکابنى پزشک نامدار قرن سیزدهم هجرى قمرى است که به شیوه سؤال و جواب تنظیم یافته است و مؤلف در آن به بررسى بیمارى‏ها و شیوه درمان آن‏ها در ضمن سؤال و جواب مى‏پردازد. مؤلف این اثر را به نام محمد شاه قاجار و به درخواست برخى از دوستان تألیف نموده است.کتاب در سه مقاله و پانزده مطلب تدوین شده است که شامل شرافت دانش طب، تشخیص افتراقی بیماری‌های مشابه، پاسخ به بعضی از سؤالات دشوار می باشد.

به غیر از بخشى از مقدمه این اثر که بیشتر شامل مباحث اخلاقى و توصیه‏هایى در این زمینه به پزشکان است، دو مقاله دیگر این کتاب ارزشمند، شامل مطالب علمى و پزشکى کاربردى است. مؤلف در نگارش این اثر به ترتیب کتب معالجات نظر داشته است و از این‏رو مقاله دوم را که مهم‏ترین و مفصل‏ترین بخش این اثر است، از مبحث بیمارى‏هاى سر شروع مى‏کند و با مبحث بیمارى‏هاى پوستى به اتمام مى‏رساند. نکته دیگر این‏که هر چند قصد مؤلف بر این است که مباحث مورد نظر را با ایجاز و اختصار مطرح کند؛ ولى در عین حال به بسیارى از منابع معتبر هم اشاره مى‏نماید و به ارزش این اثر مى‏افزاید.

مؤلف در تشخیص و درمان نوزادان و شیرخواران، توجه خاصی به مادران شیرده و بررسی وضع آنها و درمان کودک از طریق شیر مادر دارد.پرهیز از خودستایی، تواضع در گفتار (نسبت خادم‌الحکما به خود)، توحید در اندیشه و بیان و قلم، ارادت به اهل‌بیت ولایت و رعایت اخلاق و دلسوزی نسبت به بیمار از ویژگی‌های شخصیتی حکیم تنکابنی است.

رساله اسهالیه دیگر اثر مهمّ حکیم میزرا احمد تنکابنی است که 90 صفحه از مجموعه چاپ سنگی را در بر می‌گیرد و در زمان فتحعلی‌شاه نگاشته شده است و سرشار از تجربیات مؤلف است. وی در این رساله به بعضی از بیماریهای رایج زمان و همه‌گیری‌های وبا و طاعون اشاره می‌کند و بین تب‌های وبایی و اسهال وبایی اختلاف قائل شده است.

ترجمه رسالة برءالساعه دیگر اثر حکیم میزرا احمد تنکابنی است که 34 صفحه از مجموعة چاپ سنگی را در بر می‌گیرد و به دستور فتحعلی‌شاه برگردان به فارسی شده است و نسبت به دو کتاب قبلی، نثر روان و آسانتری دارد.

کتاب برءالساعه یکی از آثار خلاصه و برجسته محمدبن‌زکریا است که به نام ابوالقاسم‌عبدالله وزیر منصور در سال‌های 313-312 هجری‌قمری تألیف نموده است.

مرحوم دکتر نجم‌آبادی می‌نویسد این کتاب دو مرتبه به فارسی ترجمه شده و ترجمه نیکوتر آن توسط حکیم میرزا احمد تنکابنی صورت گرفته است. چنانکه مرحوم تنکابنی در مقدمه خود می‌نویسد: «و چون رساله مذکوره حکیم مزبور مشتمل به بیست و سه باب است و بعضی از امراض سریع‌العلاج را التفاتی نفرموده این چاکر جان نثار (به مضمونِ: بر دسته گل نیز ببندند گیا را) هفت باب بر او افزوده و آن را به سی باب مترتّب ساخته»، اصل رسالة برءالساعه در بیست و سه باب است و توسط میرزا احمد تنکابنی هفت باب بر آن افزوده شده است و در حقیقت ترجمه و تألیفی دیگر از آن در سی باب تنظیم شده است.

سایر آثار: میرزا احمد تنکابنی صاحب آثار دیگری نیز هست که شاید مهترین آنها، اگر در دسترس می‌بود، شرحی است که بر فصول ایلاقی (اثر محمدبن‌یوسف ایلاقی، شاگرد ابن‌سینا که کلیات قانون را در آن خلاصه کرده است) نگاشته و چندین بار خوانندگان را به آن ارجاع می‌دهد.

کتاب فصول بقراط در 7 مقاله، شرح الصلوات علی النبی (صلّی‌الله علیه‌وآله) به فارسی (برگرفته از بحارالانوار مجلسی و جمال‌الاسبوع سیدبن‌طاووس) بنام شاهزاده محمدولی‌میرزا (1203-1281 هجری قمری) نیز از آثار دیگر اوست.

منابع:

تاریخ دامپزشکی و پزشکی ایران، دوران اسلامی (جلد دوم)، دکتر حسن تاجبخش، انتشارات دانشگاه تهران، 1385

تاریخ طب در ایران پس از اسلام، دکتر محمود نجم‌آبادی، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ سوم، 1375

دیباچه بر نسخه تکثیری از چاپ سنگی مطلب‌السؤال، دکتر محمدمهدی اصفهانی، مؤسسه مطالعات تاریخ پزشکی، طب اسلامی و مکمل دانشگاه علوم پزشکی ایران، 1382

مؤلفات و مصنفات ابوبکر محمد بن زکریای رازی، دکتر محمود نجم‌آبادی، انتشارات دانشگاه تهران، 1371

مجموعه برخی از آثار طبی رازی (نسخ خطی به خط منصور بن ولی‌اله طبیب (قرن 11))، مؤسسه مطالعات تاریخ پزشکی، طب اسلامی و مکمل دانشگاه علوم پزشکی ایران، 1387

نسب‌نامه دودمان علامه تنکابنی، صمصام‌الدین علامه، ص19، 1371