دندان‌سازی و طب در سفرنامه سدیدالسلطنه

«التدقیق فی سیر الطریق» سفرنامه‌ای مفصل به قلم یکی از بزرگان و حاکمان جنوب کشور به نام محمدعلی خان سدیدالسلطنه مینابی بندرعباسی است. مولف متولد 1290 قمری و متوفی در سال 1320 خورشیدی و شخصی صاحب قلم و اهل ادب و معرفت بوده است و از رجال اواخر دوره قاجار و پهلوی اول محسوب می‌شود. مولف در این کتاب شرح بعضی سفرهای خود را نگاشته است که وقایع دو سفر او به تهران در سال‌های 1314 قمری (1276شمسی) و 1308 شمسی را نیز در برمی‌گیرد. او نگاه دقیقی به پدیده‌های اجتماعی و مسائل اقتصادی دوره خود دارد. در میان جزئیات این دو سفر مطالبی درباره دندان‌سازی و دندانپزشکی، طب، اطبا و دندانپزشکان مشهور نیز دیده می‌شود.

سدیدالسلطنه در سفر اولش به دکتر هیبنت اشاره دارد و به قیمت و اجرت اعمال دندانپزشکی در آن زمان (1276خورشیدی) هم پرداخته است:

«سه‌شنبه هجدهم (جمادی‌الاخر 1314)

…امروز رفتم بازار…از آنجا منزل دندانساز رفته و دندان خدایگانی(مولف این عنوان را برای پدرش به‌کار می‌برده است) را دادم مرمت کنند. بیست تومان مزد ترمیم قرار شد بپردازیم. یک عدد دندان نمره اول یک تومان. یک دست دندان با فنر سی تومان و بی‌فنر بیست و پنج تومان می‌گیرد.

اجرت پر کردن دو نمره هشت هزار و نه هزار. پاک‌کردن دو نمره پنج‌هزار و سه هزار است. دوای محکم نمودن گوشت دو مثقال یکهزار. کشیدن دندان دو نمره دوهزار و یکهزار.» (ص136)

چند هفته بعد هم به مطب دکتر هیبنت مراجعه کرده و برای پدرش سفارش ساخت دندان مصنوعی داده‌است:

«شرح سه‌شنبه بیست و دوم(رجب1314)

امروز منزل مسیو هنبت مسنن‌السلطنه دندانساز خاصه ملوکانه رفته سفارش دادم یکدست دندان ممتاز جهت خدایگانی بسازند.»(ص157)

سدید‌السلطنه اندکی پیش از رسیدن به تهران در زمان توقف در اصفهان در جمادی‌الاول 1314 با ظل‌السلطان پسر ارشد ناصرالدین‌شاه و حاکم اصفهان که در تاریخ به خونریزی و سفاکی شهرت دارد دیدار کرده و او را «بسیار فربه و خوش محضر و خوش منظر» نوشته و عنوان کرده که هر روز ریش خود را می‌تراشد و همه دندان‌هایش را هم کشیده و دندان مصنوعی دارد. (ص88)

در وقایع روز جمعه 15 آذر در پی ذکر بستری شدن دوستی در مریضخانه آمریکایی توضیحاتی راجع به این بیمارستان می‌بینیم:

«مریضخانه آمریکایی‌ها را در خیابان دوشان تپه واقع در سنه 1306 قمری مطابق 1889 میلادی به‌خرج مبلغین بنا کرده‌اند. اخیرا پنجاه هزار دلار در آمریکا اعانه جمع شده برای ابنیه جدید آن و در لوح سردر آن مریضخانه ینگه دنیایی نوشته شده است: دکتر مکدونالد رئیس است، دکتر ملر معاون.

دکتر هدایت‌الله‌خان ناهیداصفهانی با برادر خود دکتر کرامت‌الله‌خان هم در آنجا مشغول خدمت باشند.»(ص391)

و باز به مرخص شدن دوستش از این بیمارستان اشاره کرده و نوشته است: «…بهترین دوست من که روزها در مریضخانه آمریکایی خوابیده و به او اذیت‌ها کرده و متهم به مرض قندش نمودند… توانست از مریضخانه به‌منزل حاجی معین التجار بیاید.» (ص397)

و در ادامه آورده است که به گفته این بیمار طی دوران بستری او سی نفر در آن بیمارستان فوت کرده بودند و مریضخانه در روزهای دوشنبه و چهارشنبه و جمعه برای عموم باز بوده است.

سدید‌السلطنه در خاطرات سال 1309 شمسی از دکتر ملچارسکی لهستانی هم نام می‌برد:

«عصر حاج شیخ احمد نزد ملچارسکی دندانساز رفته برای ساختن یکدست دندان در صد و پنجاه تومان.

از خیابان نادری وارد کوچه نوبهار شوند اول کوچه از دست راست خانه اول از آن ملچارسکی است. نگارنده همراه او بود.» (ص474)

مولف از دکتر استپانیان یکی دیگر از دندانپزشکان فرنگی مشهور آن دوران هم نوشته و البته مشابه ملچارسکی و هیبنت نام او را هم اشتباه ثبت کرده است:

«از قراری که شنیده‌ام دکتر استفاریان (در جای دیگر استفانیان ضبط شده) دندانساز معروف مرکز از ارامنه ترکیه است.(ص521)

همان‌طور که اشاره شد سدید‌السلطنه در میان خاطرات خویش از اطبا و پزشکان مشهور تهران هم به کرات نامبرده است که «دکتور لقمان نهواری»، «دکتور مهذب‌السلطنه»، شاهزاده لسان الحکما چشم پزشک، دکتر اعلم‌الدوله و… از جمله آنها هستند. همچنین از دیدار با یکی از شاهزادگان قاجار به نام محمدعلی‌میرزا امیرهمایون نوشته که نواده محمدعلی میرزا دولتشاه بوده و برای تحصیل طب یا بیطاری (دامپزشکی) در سال 1309 شمسی به اروپا می‌رفته است.

منبع: التدقیق فی سیر الطریق، سفرنامه سدیدالسلطنه، محمدعلی‌خان سدیدالسلطنه مینابی بندرعباسی، تصحیح و تحشیه: احمد اقتداری، انتشارات بهمنشیر، چاپ اول 1362

منبع: سایت دندانه

سایت دندانه یکی از منابع مطلوب برای آشنا شدن با تاریخ دندانپزشکی در ایران و جهان است که مطالعه و بازدید از آن را به علاقمندان توصیه میکنیم.

با تشکر: مدیریت وبلاگ دانستنیهای تاریخ پزشکی