خارج کردن علم طب از انحصار غیر مسلمانان‏ در تاریخ پزشکی

زمینه بسیار مساعد رشد علم طب که با توجه به دستورات بهداشتى و رهنمودهاى پزشکى موجود در تعالیم آسمانى اسلام و از طریق قرآن و احادیث معصومین (ع) فراهم شده بود، و پى‏گیرى این دانش توسط شیعیان در همان قرن‏هاى اولیه اسلام، سبب گردید که علم پزشکى- به ‏رغم شرایط نامساعدى که

دربار خلافت و پزشکان غیر مسلمان آن، براى مسلمانان به وجود آورده بودند- در بستر اصیل خود دوباره تحرک یافته و با موفقیت موانع موجود را به کنار زده و به پیشرفت‏هاى سریعى نائل گردد.

بدین‏ ترتیب علم پزشکى از انحصارطلبى یک گروه خاص از اطباء غیر مسلمان بیرون آمد، و توسط پزشکان مسلمان گسترش یافت و خدمات آن در اختیار همه اقشار جامعه قرار گرفت، دروازه‏هاى این علم بر روى افراد مستعد باز شد و چهره‏هاى درخشان تاریخ طب اسلامى یکى پس از دیگرى‏ پدیدار شدند و این علم شکوفائى و پیشرفت فراوان یافت تا جائى که براى قرن‏ها (تا قرن هفدهم، و حتى در مورد چشم‏پزشکى تا قرن هیجدهم میلادى) طب اسلامى در سراسر جهان پیشتاز و بى‏رقیب و الگو قرار گرفت، و تحقیقات و تألیفات بسیارى توسط پزشکان مسلمان انجام یافت.

ازاین‏ رو، براى بررسى این متون، و نیز تاریخ طب اسلامى، هر پژوهنده‏اى نیازمند به آگاهى از زمینه و بسترى است که این دانش در آن نشو و نما پیدا کرده است. و آنان که بدون توجه، و یا داشتن اطلاعات کافى از شرایط و چگونگى پیدایش علم پزشکى در اسلام و ویژگى‏هاى آن، دست به نوشتن تاریخ این علم زده‏اند حقایق مهمى را نادیده گرفته و درنتیجه موفق به بررسى و قضاوت صحیحى در این مورد نشده‏اند.

به‏هرحال، کوشش براى خارج کردن علم پزشکى از انحصار غیر مسلمانان، که در ابتدا توسط پزشکان شیعه آغاز و با الهام از دستورات و رهنمودهاى بهداشتى و پزشکى معصومین (ع) صورت گرفته بود و تداوم آن نیز عمدتا بوسیله همین پزشکان انجام پذیرفت، اقدامى بسیار موفق بود و نتیجه آن به‏زودى به ثمر نشست و سبب شد که:

 1- مسلمانان به قابلیت‏ها و استعدادهاى علمى خود پى ببرند و حس اعتماد به نفس در این زمینه در آنها به وجود آید.

2- با پیشرفت‏هاى علمى در امر پزشکى متوجه شوند که طب یونان آن‏طور که پزشکان مسیحى تبلیغ مى‏نمودند قطعى و جزمى نیست و نارسائى‏هاى بسیار دارد و قابل تجدیدنظر و بررسى و انتقاد مى‏باشد. مثلا رازى با اشاره به گفته بسیار مختصر جالینوس در مورد آبله مى‏گوید: «اماآنهائى که گفته‏اند جالینوس براى آبله علاج‏ مخصوص و کافى و علت قانع‏کننده‏اى نقل نکرده و در این باب چیزى نگفته است راست مى‏گویند»، و بعد اضافه مى‏نماید: «

ومن تعجب مى‏کنم که چگونه جالینوس از این مرض گذشته و آن را ندیده گرفته است، درحالى‏که مرض شایعى است و احتیاج به درمان آن شدید بوده». و آن‏گاه ادامه مى‏دهد: «ماآنچه در این مرض مورد حاجت است، همه را ذکر و معالجات را هم به تفصیل و هریک را در جاى خود بیان نمودیم» 

و نیز: «علىبن العباس طبیب عضد الدوله و معاصر گربرت، از کتاب‏هاى طبى موجود و متداول انتقاد مى‏کند و مى‏نویسد: ... بقراط خیلى مختصر مى‏نویسد و بسیارى از اصطلاحاتش روشن نیستند و به تفسیر احتیاج دارند ...

جالینوس هم چندین کتاب نوشته است که هرکدام فقط شامل تکه‏ئى از هنر پزشکى مى‏باشد ولى روده‏درازى مى‏کند و تکرارى هستند. حتى یک کتاب هم از این شخص نیافتم که کامل باشد و براى تدریس طب عملى متناسب باشد».

به‏این‏ترتیب پزشکان مسلمان، طب را از وابستگى شدیدش به یونان رهائى داده و به تدریج طب اسلامى را جاى‏گزین آن نمودند.

3- از نتایج استقلال پزشکى مسلمانان، از اهمیت افتادن زبان یونانى و قرار گرفتن زبان عربى- و پس از مدتى- زبان فارسى، به‏عنوان زبان علم و زبان پزشکى به جاى آن بود.

4- مسلمانان با توجه به این واقعیت که طب یونانى کامل نیست و نمى‏توان به آن اکتفا نمود، کوشش نمودند که حتى‏الامکان از تجربیات طبى سایر کشورها نیز همزمان‏ استفاده کنند تا بتوانند بعدا- همان‏طور که اشاره نموده‏ایم- پا را فراتر از علوم عصر گذارده و خود طلایه ‏دار دانش بشرى در جهان گردند. به ‏این‏ ترتیب، آنان از تجربیات پزشکى هندوستان و حتى چین نیز استفاده نمودند: «یکىاز منابع مهم مسلمانان طب هندى بوده است. على بن ربن طبرى ... گفتار چهارم از کتاب خود یعنى فردوس الحکمه را تحت عنوان: «منجوامع کتب الهند» آورده و در سى و شش باب آراء و اقوال پزشکان قدیم هند را ذکر کرده است ...

و نیز کتاب چرک از منابع مهم پزشکى هندى بوده است که مسلمانان در اختیار داشتند. این کتاب که ترجمه انگلیسى آن در سال 1902 م. در کلکته چاپ شده نیز از منابع على بن ربن طبرى در فردوس الحکمه و محمد بن زکریاى رازى در حاوى بوده است. ابو ریحان بیرونى مى‏گوید که چرک از قدیم‏ترین کتاب‏هاى پزشکى هندى است‏ «1»». همچنین: «نسخخطى منحصربه‏فردى که در ترکیه موجود است کتاب موسوم به تانکسوق‏نامه ایلخان در علوم ختائى است که در عهد غازان خان به اهتمام رشید الدین فضل اله وزیر همدانى تهیه شده است و ترجمه قسمتى از کتب طبى و علمى چینى به زبان فارسى است». «2»

5- با استقلال علمى مسلمانان، سلطه علمى و فرهنگى غیر مسلمانان بر آنها پایان پذیرفت.

6- همه علاقه‏مندان به دانش پزشکى و افراد مستعد توانستند به سهولت به آن دست‏رسى یابند و با همگانى شدن آموزش این علم، استعدادهاى بزرگ یکى پس از دیگرى شکوفا شدند.

7- با پیشرفت علم طب و فراوان شدن پزشکان و رواج خدمات پزشکى در بین اقشار جامعه، که از نتایج بیرون آمدن از انحصار دربار و اشراف بود، هزینه‏هاى پزشکى نیز کاهش یافت و عده‏اى از پزشکان بزرگ کمر به خدمت عموم مردم بستند.

- و بالاخره: «سیماى پزشک که در آغاز معمولا زمینه مسیحى یا یهودى یا زردشتى داشت یا عملا به این دین‏ها متعلق بود، به‏کلى رنگ اسلامى پیدا کرد و سیماى اسلامى «حکیم» جانشین آن شد»8-.

 منبع:

.منتصب مجابى، حسن، بررسى متون طب شیعه در تاریخ پزشکى، 1جلد، دانشگاه رازی - کرمانشاه، چاپ: اول، 1385 ه.ش