معرفی کتاب اختیارات بدیعی

« اختیارات بدیعى» تنها اثر باقیمانده از على بن حسین انصارى شیرازى( 729- 806 ق) مشهور به حاج زین العطار یا زین الدین عطار است که ابتدا در سه رساله جداگانه در ادویه مفرده، ابدال و اصلاح داروها تنظیم یافته و در سال 767 ق به نام مفتاح الخزائن منتشر شده است.

مؤلف بعداً تغییراتى در کتاب داده و در سال 770 ق و به نام« اختیارات بدیعى» به شاهزاده بدیع الجمال هدیه کرده است.

ساختار:
این کتاب مشتمل است بر مقدمه و دو مقاله و خاتمه بوده است. مقدمه در بیان کلیات اخذ ادویه و مقاله اول در بیان ادویه مفرده و اسامى آنها به لغت هر طایفه از طوایف و ابدال و اصلاح و منفعت و مضرات آن‏ها است.
مقاله دوم کتاب یا اصلاً تحریر نشده و یا در گذر زمان نابود شده است.
نویسنده در مقاله اول ادویه‏ها را یکایک به ترتیب حروف الفبا از الف تا یاء بیان نموده و در هر مورد به منشأ آن( حیوانى، معدنى، نباتى) اشاره نموده و قسمت موثر هر کدام را مشخص کرده است. آنگاه به بیان خواص آنها و این‏که با هر کدام چه نوع دارویى مى‏سازند و در کدام بیمارى‏ها استعمال مى‏گردد پرداخته است. از موارد دیگر ذکر اشکال دارویى ادویه در آن دوران شیاف، مرهم، ضماد، گرد، حب، قرص، جوشانده است.

گزارش محتوا:
کتاب اختیارات بدیعى یکى از مراجع معتبر و مهم عطاران زمان خود بوده به‏گونه‏اى که حتى حکیم مؤمن در کتاب تحفة المؤمنین که در مذمت این کتاب سطورى چند نگاشته از ذکر این مطلب خوددارى نکرده است.
حاج زین العطار از آثار اطباى پیش از خود، چه کسانى که در کتاب خود به شرح داروها پرداخته‏اند و چه کسانى که قبل از وى کتابى خاص در این زمینه داشته‏اند سود جسته است؛ البته این کتابها یا ترجمه آثار پزشکان یونانى و یا کتب نویسندگان ایرانى بوده است. تقریباً در متن کتاب از نظرات متجاوز از سى طبیب استفاده کرده است، اما از دو اثر که احتمالاً آنها را با مبناى کتاب خود قرار داده بسیار سود جسته است، گاهى عقیده یکى را بر دیگرى رجحان داده و زمانى نظر هر دو مؤلف را رد کرده و عقیده شخصى خود را ابراز داشته است. این دو مأخذ یکى کتاب جامع و دیگرى کتاب منهاج است. همچنین در این اثر نام جالینوس و دیسقوریدوس زیاد برده شد و از کتب آنها مسلماً غیرمستقیم استفاده یشده است.

وضعیت کتاب:
کتاب اختیارات بدیعى به تصحیح و تحشیه دکتر محمد تقى میر و بر اساس چهار نسخه خطى تصحیح و تحقیق شده است. دکتر میر در ابتدا مقدمه‏اى پیرامون زندگى مؤلف و کتاب او نوشته و در پایان نیز لغت‏نامهاى تدوین و تنظیم نموده است.
در ذیل بسیارى از مفردات و ادویه، محقق مطالبى بر اساس منابع دیگر افزوده و همچنین معادل انگلیسى، فرانسوى و لاتین آنها را ذکر کرده است.