معرفی کتاب المنصوری رازی

(معرفی کتب طبی سنتی ایران)

اندیشمند فرزانه محمد پور زکریا پور یحیى رازى بزرگترین پزشک جهان در خاور زمین و درمانگرى گرانسنگ در همه‏ى روزگاران زیستى بشرى است. اگرچه بیشتر تاریخ ‏نگاران وى را بیشتر یک پزشک بالین‏کار بشمار مى‏آورند تا فیلسوف. ولى وى به همان گونه که در پزشکى سرآمد است در دانش کیمیاگرى و

 فلسفه نیز بزرگى بى‏ همتاست. گواه ما بدست ‏آورده‏هاى الکل و جوهر گوگرد در دانش کیمیاست. از سویى دیگر مى‏توان جهان‏بینى فلسفى رازى را چنین بازگو کنیم، که وى در روزگار خود نماینده‏ى جریان خردگرا بوده است. ما مى‏توانیم او را یادآور جنبش روشنگرى اروپاى سده‏ ى هفدهم و هیجدهم میلادى در دوران خودش بشمار آوریم. وى روشن‏ کننده‏ ى راه پیشرفت علمى و یگانه شخصیتى ناوابسته به شمار مى‏آید که همواره با دست داشتن پرچم خردگرایى بر ستیغ انسان‏گرایى ایستاده و پیوسته هموارکننده‏ى راه خردورزى در سرتاسر گیتى بویژه سرزمین ایران بوده است.
روزنگار زیستى او را بر پایه‏ ى «رساله» بیرونى (362- 440 ق) از دل تاریخ بیرون مى‏آوریم.

رازى در آغاز ماه شعبان سال 251 ق برابر با بیست و هفتم اوت 865 م در رى چشم به جهان گشود روز پنجم شعبان سال 313 ق برابر با پانزدهم اکتبر 925 در همان شهر درگذشت. وى بر پایه‏ى گفته‏ هاى ابن ندیم و بیرونى و ابن ابى اصیبعه و دکتر نجم ‏آبادى 171، 184، 238، 271 کتاب و رساله و مقاله در شصت سال زندگى خود (چهل و پنج سال سودمند آن) مى‏نگارد.

در کنار آن توانایى و یکه‏تازى و سرآمدى خود را در دو رشته‏ ى فلسفه و پزشکى به رخ نه تنها هم‏ روزگاران، بلکه به اندیشمندان پیش و پس از او خود مى‏کشد بگونه‏اى که هماوردى میان ایشان نمى‏یابد. پس چه بجاست جرج سارتن، گوشه‏اى از تاریخ علم را که همان نیمه‏ ى دوم سده‏ى سوم هجرت است «دوران رازى» نامگذارى مى‏کند، و آن را دوره‏ى نخست زایش جنبش فرهنگى پس از آمدن اسلام به شمار مى‏آورد، و این گسترده ‏ترین محدوده‏ ى زمانى از سده‏ ى سوم تا چهارم را در بر مى‏گیرد، که اوج تمدن آغازین اسلام دانسته مى‏شده است. گواه ما پدید آمدن یک لایه ‏ى دولتمند و منتقد در حاکمیت است، که با برخوردارى از اشتیاق و امکانات کسب دانش و موقعیت اجتماعى خود به پرورش و پراکنش فرهنگ کهن مدد مى‏رساندند.

بهر روى، رازى در چنین هنگامه ‏اى و با چنین شور و شیدایى بالید و شکوفا شد و آوازه ‏اش همه‏ ى گیتى را فراگرفت. وى در روزگار فرمانروایى بو صالح منصور پور اسحاق پور احمدپور اسد برگزیده‏ ى پسر عموى خود احمدپور اسماعیل پور احمد دومین پادشاه سامانى در سال‏هاى (290- 295 ق) دو کتاب ارزشمند خود که پزشکى جان و تن «طب روحانى» و «طب منصورى» را به نگارش درآورد و بدو پیشکش کرد.
«طب منصورى» و «منصورى فى الطب» و «کناش منصورى» و یا «کتاب المنصورى على‏ سبیل الکناش» نام‏هاى دیگر آن است که پس از او بدست بزرگان پزشکى، دست بدست چرخید تا به روزگار ما رسید. ابن ندیم و بیرونى و ابن ابى اصیبعه آن را یاد کرده‏ اند.

این کتاب در ده گفتار گرد آمده است که شش گفتار نخستین درباره‏ى پزشکى نظرى سخن مى‏گوید، در آن بگونه‏اى گسترده کالبدشناسى و فیزیولوژى و آسیب‏شناسى و شناسایى آمیزه‏ى هماهنگ و دیگر آمیزه‏هاى گوناگون و ناهماهنگ آدمى و آمیختگى‏هاى برتر و شناخت نشانه‏هاى دانش فراست که همان دانش ریخت‏شناسى از روى فرم چشم و گوش و فاصله ابروان و چگونگى آنها و دیگر بخش‏هاى چهره و دست و پا و سینه که پیشینیان براى شناخت انسان‏ها بر آن تکیه مى‏کردند و گمان مى‏رفت از راه شناخت درست این دانش به پاره‏اى از ویژگى‏ها و اخلاق آدمى، دست مى‏یافتند. همچنین آشنایى به نیروى همه‏ى خوراکى‏ها و مزه‏ها و شناسایى داروهاى تکى با زیرساخت سه‏گانه‏ى کانى، جانورى و بیشتر از همه گیاهى و همچنین شناساندن بیش از یک‏صد و هشتاد داروى ترکیبى براى هر درمان مى‏باشد، همچنین بهداشت همگانى و زیباسازى و آرایش و پیرایش اندام‏ها و بهداشت آنها و شیوه‏ى درست گردشگرى در چهار فصل سال است.

در گفتارهاى دیگر درباره‏ى پزشکى کاربردى و بالینى بهمراه سم‏شناسى بگستردگى سخن گفته است. و در پى آن گفتار نهم مى‏آید که در شناخت همه‏ى بیمارى‏هاى سر تا پاست. رازى در این بخش بگونه‏اى گسترده و دسته‏بندى‏شده آسیب‏شناسى همه‏ى بیمارى‏ها را یادآورى مى‏کند، و پیش ‏آگهى هرکدام از ساده تا پیشرفته و بدخیم آن را مى‏آورد و درمان هریک را بسته به ویژگى هر مرحله از بیمارى گزاره مى‏کند. ابن ابى اصیبعه این گفتار را، جداگانه با نام «فى الامراض الحادثه من القرن إلى القدم» یاد مى‏کند. اروپاییان نیز به این گفتار توجهى ویژه داشته‏اند. گفتار دهم درباره‏ى تب و گونه‏هاى بسیار آن نگاشته شده و آن را به زیبایى و گستردگى بخش‏بندى کرده است.

رازى در این کتاب با بیان دیدگاه‏هاى پزشکى خود و ایران زمین، نگاهى به مکتب پزشکى یونان داشته و بر دیدگاه‏هاى پزشکانى همچون بقراط و جالینوس و اوریباسیوس و آتنیوس و پاولوس تکیه داشته است. على پور عباس مجوسى (زرتشتى) اهوازى (384 ق) درباره‏ى آرمان و ماهیت کتاب منصورى چنین گزاره مى‏کند. [... رازى در کتاب خود «منصورى فى الطب» بگونه‏اى کوتاه هرآنچه به پزشکى و هنر درمان بیماران وابسته است را، بررسى کرده، هیچ موضوع وابسته به این دانش را فراموش نکرده جز اینکه همه را کوتاه بازگو نموده است، البته این جزو آرمان او در نگارش کتاب بوده است ...] و یا نظامى عروضى در چهار مقاله مى‏گوید این کتاب از نگاشته ‏هاى میانین در رشته ‏ى پزشکى است. که دانشجویان در مرحله میانى آموزش خود آن را مى‏خوانند

. این کتاب نخستین‏ بار در سال 1481 م با نام‏Liber Almansoris بوسیله جرارد کرمونایى به لاتین ترجمه شد و در سالهاى 1484، 1492، 1493، 1497، 1501، 1510، 1519 م در ونیز ایتالیا و در سالهاى 1533، 1544، 1551 م در بازل سوییس و در 1641 و 1674 در اولم آلمان، با نامهاى:Traite .de Mansori ،Ad Almasoreum -Libri وLiber medicinlis Almansoris برگردانده و چاپ شده است. گویند رییس دانشکده پزشکى دانشگاه مون‏پلیه فرانسه در سال 1558 م درس خود را در آن روزگار از این کتاب مى‏داده است.
گفتار سوم کتاب در سال 1531 م به زبان ایتالیایى برگردانده و چاپ شد. گفتار نهم کتاب در سال‏هاى 1490، 1534 و 1540 م نخست در پادوا، سپس در پاریس و بازیلا به چاپ رسید. همچنین در لیون فرانسه سال 1490 و 1501 م ترجمه و متن آن چاپ مى‏رسد. همچنین متن عربى به همراه ترجمه‏ى آلمانى آن در هال آلمان بسال 1776 م چاپ مى‏گردد.
گفتار دهم «منصورى» با ترجمه ‏ى نوشته‏ هایى دیگر از رازى بوسیله مدیولانى‏Mediolani در سال 1481 م ترجمه و در 1500، 1501 و 1544 م در برلین و لیون و بال سویس چاپ مى‏گردد.
گفتار نخست کتاب در یک مجموعه کالبدشناسى با نام «سه کتاب تشریح عرب» در سال 1904 م بوسیله پ. دوکونینگ‏P .de Koning در لیدن هلند چاپ گردید. باید یادآورى شود که بو جعفر على پور محمد ابن حشاء کتابى با نام «مفید العلوم و مبید الهموم» در گزاره‏تر کردن واژه‏هاى پزشکى کتاب منصورى به نگارش درآورد.
همچنین دو اندیشمند فرانسوى به نام‏هاى ژ. کلن‏G .Collin و م. رنوM .Renaund متن عربى کتاب را پژوهش کرده با پیشگفتارى زیبا در رباط مراکش به چاپ رساند.

منبع:
رازى، محمد بن زکریا - مترجم: ذاکر، محمد ابراهیم، المنصوری فی الطب (ترجمه)، 1جلد، دانشگاه علوم پزشکى تهران - تهران، چاپ: اول، 1387 ه.ش.