معرفی کتاب الحاوی فی الطب اثر گرانمایه رازی
(معرفی کتب طبی سنتی ایران)
« الحاوى فى الطب»، به زبان عربى، نام کتاب معروف محمد بن زکریاى رازى است که آن را« الجامع الحاصر لصناعة الطب»،« حاصر صناعة الطب»،« الجامع الکبیر» و« الجامع» نیز می نامند. کتاب« الحاوى»، اعظم و اهم کتب مؤلفه محمد بن زکریاى رازى است.این کتاب، 15 سال وقت رازى را گرفت و خود او می گوید که سوى چشمش را نیز با خود برد؛
بااین همه، کتاب« الحاوى» در زمان حیات رازى تدوین نهایى نشد، بلکه این اثر پس از وفات محمد بن زکریا رازى و به امر ابوالفضل بن عمید، استاد صاحب بن عباد، وزیر رکن الدوله دیلمى از اوراق مشوش و پراکنده اى که از رازى باقى مانده بود، به اهتمام شاگردانش جمع آورى شد و پس از جمع این اوراق پراکنده، کتاب« الحاوى» را تهیه کردند.
قدما در باره این کتاب بسیار معتقد بوده و مقام آن را در میان کتب طبى بس گرامى مىداشتند و تقریباً تمام مورخین از آن ستایش کرده اند. نظامى عروضى سمرقندى در مقاله چهارم کتاب خود درباب علم طب و هدایت طبیب مى نویسد:« پس از کتب بسائط یکى به دست آرد چون« ستة عشر» جالینوس یا« حاوى» محمد زکریا یا« کامل الصناعة» یا« صد باب» بوسهل مسیحى یا« قانون» بوعلى سینا یا« ذخیره خوارزمشاهى» و به وقت فراغت مطالعت همى کند».
ابن ابى اصیبعه گوید:« کتاب« حاوى» از بزرگترین و مهمترین کتب طبى است به جهت آنکه در آن جمیع امراض و درمان بیماریها، چه از متقدمین و چه از متأخرین تا زمان رازى را شامل است و در آن هر موضوعى را که از گوینده نقل کرده نامش را ذکر کرده است».
چنانکه مى دانیم عموم مورخین بلااستثناء نام کتاب« حاوى» را« الجامع الحاصر لصناعة الطب» گویند و از این عبارت معلوم مى گردد که جامعترین کتاب طب تا آن زمان بوده است.
ادوارد براون، در کتاب« طب عرب» مىگوید:« این کتاب بر سایر کتب طبى اسلامى مزیت و برترى دارد؛ به دلیل آنکه رازى اتفاقات و مشاهداتى که به رأىالعین دیده، در آن نوشته است».
ساختار
متأسفانه هنوز تعداد و مطالب مجلدات و فصول و ابواب این کتاب، بهطور تحقیقى و دقیق معلوم و معین نیست. ابن ندیم در شمار تألیفات رازى آورده است که کتاب« حاوى»،« الجامع الحاصر لصناعة الطب» نیز نام دارد و آن در دوازده قسمت است.
در فهرستى که بیرونى براى مؤلفات رازى نوشته، جزء دوازدهم« حاوى» را کتابى جداگانه دانسته است.
قفطى در« تاریخ الحکماء» گوید:« کتاب الحاوى فى الطب و یسمى الجامع الحاصر لصناعة الطب، اثنى عشر قسماً» و در جاى دیگر گوید:« کتابه الذى سماه الجامع و هو سبعون مقالة».
ابن ابى اصیبعه در« عیون الانباء» گوید:« کتاب الجامع و یسمى حاصر صناعة الطب و غرضه فى هذا الکتاب جمع ما وقع الیه و ادرکه من کتاب طب قدیم او محدث الى موضع واحد فى کل باب و هو ینقسم اثنى عشر قسماً».
نسخه موجود در برنامه، داراى 7 جلد است و مطالب آن، در قالب 23 جزء( که هر جزء، مشتمل بر بخشهاى کوچکترى همچون باب، فصل و... است) تنظیم شده است.
گزارش محتوا
اروپائیان به این کتاب بیشتر از مورخین شرق اهمیت مىدهند؛ به دلیل آنکه محتویات آن مجموعه مشاهدات و اتفاقاتى است که رازى به رأىالعین دیده و این بزرگترین و مهمترین وجهى است که« حاوى» را بر سایر کتب طبى اسلامى مزیت و برترى مىدهد و رازى در این کتاب جمیع عقاید اطباء یونان و ایران و عرب و روم را تا زمان خود با عملیات و نظریات خویش جمعآورى کرده و منبعى عالى براى پى بردن به مقام وى مىباشد و به این دلیل در تاریخ طب، رتبه ارجمندى را داراست.
به طور اجمال، همان طور که از فصول و ابواب کتاب« حاوى» معلوم مىشود، در این کتاب از جمیع شعب طب و اصول تداوى و حفظ الصحة و علم الامراض و دواسازى و سایر شعب، بهخوبى بحث شده است و چنانکه متتبعین به آن نام دائرةالمعارف دادهاند، بسیار بجا و مناسب مىباشد و کمتر در میان کتب طبى قدیم، کتابى به این پایه و مایه مىرسد.
این کتاب، علاوه بر معلومات مزبور، جمیع اطلاعات مطبى و بیمارستانى و شرح حال بیماران و اوضاع مریضخانه ها را با طرزى نیکو بیان کرده است.
قسمتهاى دوازده گانه« الحاوى»، مطابق نوشته ابن ندیم بدین شرح است:
قسمت اول، در معالجه بیمارىها و بیماران؛
قسمت دوم، در حفظ صحت؛
قسمت سوم، در شکستهبندى و جراحات؛
قسمت چهارم، در قواى داروها و غذاها و آنچه در طب بدان احتیاج باشد؛
قسمت پنجم، در ادویه مرکبه؛
قسمت ششم، در صنعت طب؛
قسمت هفتم، داروسازى و داروها و رنگ و بو و مزه هریک؛
قسمت هشتم، در ابدان؛
قسمت نهم، اوزان و مکاییل؛
قسمت دهم، در تشریح و منافع هریک از اعضاء؛
قسمت یازدهم، اسباب طبیعى در صناعت طب؛
قسمت دوازدهم، مدخل علم طب در دو مقاله:
اول، در اسماء طبى؛
دوم، در اوایل طب( فهرست ابن الندیم، ص 417).
قسمتهاى دوازدهگانه بر اساس نوشته ابن ابى اصیبعه بدین شرح است:
القسم الاول، فى حفظ الصحة و علاج الامراض و الوثى و الجبر و العلاجات؛
القسم الثانى، فى قوى الاغذیة و الادویة و ما یحتاج الیه من التدبیر فى الطب؛
القسم الثالث، فى الادویة المرکبة و فیه ذکر ما یحتاج الیه منها على سبیل الاقراباذین؛
القسم الرابع، فى ما یحتاج الیه من الطب فى سحق الادویة و احراقها و تصعیداتها و غسلها و استخراج قواها و حفظها و مقدار بقاء قوة کل دواء منها و ما اشبه ذلک؛
القسم الخامس، فى صیدلة الطب و فیه صفة الاودیة و الوانها و طعومها و روائحها و معادنها و جیدها و ردیئها و نحو ذلک من علل الصیدلة؛
القسم السادس، فى الابدال یذکر فیه ما ینوب عن کل دواء او غذاء اذا لم یوجد؛
القسم السابع، فى تفسیر الاسماء و الاوزان و المکاییل التى للعقاقیر و تسمیة الاعضاء و الادواء بالیونانیة و السریانیة و الفارسیة و الهندیة و العربیة؛
القسم الثامن، فى التشریح و منافع الاعضاء؛
القسم التاسع، فى الاسباب الطبعیة من صناعة الطب( غرضه فیه ان یبین اسباب العلل بامر الطبیعى)؛
القسم العاشر، فى المدخل الى صناعة الطب و هو مقالتان: الاولى منهما فى الاشیاء الطبیعیة و الثانیة فى اوائل الطب؛
القسم الحادى عشر، جمل علاجات و صفات و غیر ذلک؛
القسم الثانى عشر، فى ما استدرکه من کتب جالینوس و لم یذکرها حنین و لا هى فى فهرست جالینوس.
البته آنچه او بیان کرده، ترتیبى است که با نسخه موجود اصلاً جور درنمىآید و شاید این سخن او گزارشى از مسودات کتاب« حاوى» باشد
وضعیت کتاب
کتاب« الحاوى»، بزرگترین تألیف و تصنیف محمد بن زکریاى رازى است و مدتها مرجع علماء و اطباء اروپا بوده و مکرر به طبع رسیده است. اول دفعه در شهر برشیا از بلاد ایتالیاى شمالى، به لاتینى ترجمه و در دو جلد طبع شده( 1486 م) و پس از آن مکرر در ونیز ایتالیا در سالهاى 1509 و 1542 م چاپ شده است. نسخ خطى متعدد آن در کتابخانههاى معتبر عالم موجود است.
این کتاب، به اهتمام هیثم خلیفه طعیمى و بر اساس نسخه چاپشده توسط دایرة المعارف عثمانى که در حیدرآباد( هند) چاپ و منتشر شده بود، تصحیح و تحقیق شده و در سال 1422 ق( 2002 م)، توسط مؤسسه چاپ و نشر دار احیاء التراث العربى( بیروت) چاپ و منتشر شده است.
مصحح این اثر، ابتدا، مقدمهاى کوتاه پیرامون زندگى و آثار محمد بن زکریاى رازى نگاشته است و سپس متن تصحیحشده کتاب را آورده است.
پاورقىهاى بسیار اندک این اثر، بیشتر به اشتباهات و بررسى تصحیف عبارتهاى کتاب اختصاص دارد. مصحح این اثر، در برخى از پاورقىها به بعضى از نکات و توضیحات مرتبط با متن مىپردازد.
باید توجه داشت آنچه از کتاب« حاوى» در کتابخانههاى جهان فعلاً موجود است، جزء یا اجزائى از این کتاب مىباشد و نسخ متعدده آن که در کتابخانههاى بزرگ یافت مىشود، با یکدیگر اختلاف کلى دارند و کمتر با هم شباهت دارند و هنوز کسى نتوانسته بهطور قطع بگوید کتاب حاوى کامل که اول دفعه تهیه شده در کدام کتابخانه است.
