معرفی کتاب من لا یحضره الطبیب‏ اثر رازی

(معرفی کتب طبی سنتی ایران)

« من لا یحضره الطبیب» یا« طبیبک قبل وصول الطبیب»، از مشهورترین نگاشته ‏هاى طبى طبیب مشهور، ابوبکر محمد بن زکریاى رازى، به زبان عربى است. مؤلف، این کتاب را براى کسانى نگاشته که توانایى مراجعه به کتب مفصل را ندارند و هدفش این بوده که فائده این نگاشته براى عموم مردم باشد؛

بنابراین،این اثر کتابى کاربردى و عمومى است؛ ازاین‏ رو نسبت به تألیفات دیگر رازى، از جمله« حاوى»، بسیار مختصرتر و نسبت به کتاب‏هایى همانند« الشکوک على جالینوس»، کاربردى‏تر است.

ساختار
این اثر، همانند بسیارى دیگر از کتب معالجات، با بحث از بیمارى‏هاى سر شروع شده و با بحث پیرامون اعضاى پایین بدن( دست و پا) پایان مى‏پذیرد. مؤلف، خود، ساختار کتاب را چنین ترسیم مى‏نماید:« و قد تبعت سنة مشایخنا- شکر الله سعیهم- فى النزول من اعلى البدن الى اسفله ذاکراً علة و علة و علاجا علاجا( من لا یحضره الطبیب، ص 9).
مؤلف، بیمارى ‏هاى سر را با بیمارى صراع شروع مى ‏نماید. وى در آغاز، بیمارى را معرفى مى ‏کند و اسباب و انواع آن را برمى ‏شمرد، آنگاه براى هر بیمارى- چنان‏که وعده داده- درمان و نسخه ‏اى را تجویز مى ‏کند.

گزارش محتوا
چنان‏که در آغاز گفتیم« کتاب من لا یحضره الطبیب» از مختصرترین آثار رازى است؛ در عین حال، این کتاب از جمله کتاب‏هاى کاربردى است؛ ازاین‏ رو، مباحث حوزه نظرى دانش پزشکى، در این اثر به چشم نمى‏ خورد.
افزون بر این، برخلاف عادت رازى در بسیارى از کتاب‏هاى دیگرش- از جمله الفصول فى الطب( المرشد) و الشکوک على جالینوس- حرفى از مناقشه و معارضه با پزشکان دیگر در میان نیست.
ویژگى دیگر این اثر، نثر روان و قابل فهم مؤلف است تا کسانى که چندان اطلاعات پزشکى ندارند و فقط سواد خواندن و نوشتن دارند، نیز بتوانند از این کتاب بهره‏ مند شوند. افزون بر آنچه گفتیم، مزیت دیگر این اثر، ذکر شیوه ‏هاى درمانى سهل و آسان است. چنان‏که مؤلف در خطبه آغازین گفته، بسیارى از نسخه‏ هایى که در کتب پزشکى ذکر شده، قابل دسترس براى عموم مردم نیست.
علاوه بر این، شیوه ساخت بسیارى از داروها چندان آسان نیست و نیازمند تهیه ابزار و وسائلى است که شاید براى بسیارى قابل تهیه نباشد.
این دو امر، باعث شده که رازى در این تألیف داروهایى را ذکر کند که اولاً مفردات آنها براى همه در دسترس باشد و ثانیاً شیوه ساخت آنها سهل و آسان باشد.
البته مؤلف در اثر دیگرش با عنوان« الطب الملوکى» نیز شیوهاى این گونه را برگزیده است؛ با این تفاوت که اولاً کتاب« الطب الملوکى» نسبت به کتاب« من لا یحضره الطبیب»، مفصل‏تر است و ثانیاً داروهایى را که مؤلف در کتاب« من لا یحضره الطبیب» ذکر مى‏کند، براى عموم مردم قابل دسترس‏تر است.
همه این مزیت‏ ها، دست به دست هم داده تا کتاب« من لا یحضره الطبیب»، اثرى شناخته ‏شده در طب سنتى قلمداد گردد؛ به‏ گونه ‏اى که الگویى مناسب براى بسیارى از طبیبان شده و به پیروى از آن، آثار گران‏قدرى تألیف شده است؛ از جمله کتاب« غنیة اللبیب عند غیبة الطبیب» تألیف ابن اکفانى( متوفى 749 ق).

وضعیت کتاب‏
این اثر، به کوشش محمدامین الضناوى، تصحیح و تحقیق شده است. شیوه تصحیح این اثر، اجتهادى و بر اساس معلومات مصحح است. محقق این اثر، ابتدا، مقدمه‏اى پیرامون زندگى و آثار رازى نوشته است و آن‏گاه متن کتاب را آورده است.
بیشترین تلاش محقق این اثر، نگارش حواشى و پاورقى‏هایى توضیحى است. پاورقى‏ها، بیشتر پیرامون توضیح و شرح گیاهان و مفردات طبى‏اى است که در متن نام آنها به میان آمده و یا توضیح واژگانى است که در عبارت کتاب آمده است.
محقق در آخر کتاب، فهرستى شامل مفرداتى که در کتاب آمده‏اند همراه با معادل لاتین آنها ترتیب داده است. همچنین در چند صفحه، اوزان و مقادیرى را که در طب سنتى کاربرد داشته ‏اند، توضیح داده است.