وسائل و ابزار جراحی در دوران صفویه

در دوران صفویه مانند دوره های پیشین اسلامی تحصیلات پزشکی همراه فراگیری سایر علوم مانند فلسفه ، الهیات ، منطق ، نجوم ، ریاضیات انجام می گرفت . آن گاه هرکس که علاقه به جراحی داشت که تعداد آن محدود بود در این رشته بیشتر کار کرده و تبحر لازم را می آموخت و بعد از آشنایی با اصول و متون و ابزار و... کارجراحی را شروع می کرد .

در دوران صفویه ، جراحی اغلب با دست بدون دستکش انجام می شد ولی گاهی از پوست روی بیضه ی گوسفند و قوچ به عنوان دستکش استفاده می کردند .حکیم محمد ، یکی از جراحان مشهور این دوره و نویسنده کتاب ذخیره کامله یا ذخیره جراحی در این مورد می نویسد . استادی از اساتید جراحی کوشش کرد تا از ورقه های نازک نقره که از چین می آورند و بسیار نرم بود دستکش برای اعمال جراحی بسازد . اما به طور کلی ابزارهای مختلفی در دوره ی صفویه به کار می رفتند که درادامه به برخی از آن ها اشاره می شود انواع چاقو ، از قبیل چاقوی برش جراحی و چاقوی بزرگی که بلندی آن در حدود طول کف دست بوده است و با آن مفاصل را می بریدند ، برای بازکردن دمل ها و تاول ها از چاقوی کوچکی از فولاد آب دیده که هر دو لبه و نوک تیز آن بسیار تیز و برنده بود به نام ( مبضغ ) استفاده می شد . که برای نگهداری آن از روغن زیتون و گلاب استفاده می کردند . برای بیرون آوردن اشیاء خارجی وارد شده به داخل سوراخ بینی و گوش از وسیله ای به نام منقاش استفاده کرده و برای بیرون آوردن سر پیکان شکسته از بدن وسیله خاصی به نام پیکان کش به کار برده می شد . یکی از وسایلی که برای جراحی به کار می رفت « میل » نام داشت که از آهن ساخته می شد و در داغ کردن غدد ، شکافتن دمل های داخل گلو و زخم های مزمن به کار برده می شد .
یکی از تخصصی ترین وسایل این دوره از نوعی روده شور نام برده شده است که برای خارج کردن زالوهایی که وارد گلو شده بودند استفاده می شده است . علاوه بر موارد ذکر شده در این دوران از نوعی وسیله جراحی به نام آبدزدک نام برده شده است . که در بیماریهای زنان مورد استفاده قرار می گرفت . یک نوع دیگر از این وسیله آبدزدک هم وجود داشته که به انتهای آن یک سوزن تو خالی وصل شده بود که به وسیله آن آب مروارید های رقیق چشم بیرون کشیده می ماند .

منابع :
جستارهایی در تاریخ پزشکی ؛ تالیف جمعی از نویسندگان به اهتمام دکتر محمود عباسی و با همکاری دکتر رفیع کافیه ، خسرو خوانساری ، شهرام احمدی نسب
دایره المعارف بزرگ اسلامی