تاریخچه جالب انتقال خون در ایران و دنیا

امروزه عمل اهدا خون ازسوی مردم کشورمان کاری خداپسندانه و انسانی تلقی می شود . در شبهای قدر و همچنین در روز عاشورا و دیگر مراسم مذهبی خیل عظیم مردمی که برای اهدای خون خود به مراکز انتقال خون مراجعه می کنند ، و یا در حوادث غیر مترقبه نظیر زلزله بم صف های طولانی اهداکنندگان خون که در سرمای زمستان منتظر نوبت می ایستند ، خود نشانگر شعور ، نوع دوستی و آزادگی مردم کشورمان دارد.

خون سالم در این زمان گوهری بس ارزشمند است . قطرات این مایع حیات را از هم وطنانمان که نیازمند خون سالمند دریغ نداریم .فرهنگ های باستانی نشانه هایی از عقاید آنان نسبت به خون می یابیم به عنوان مثال :" گلادیاتورها خون سربازان مغلوب را به منظور تقویت می آشامیدند . " ویا مغولان معتقد بودند که نباید خون شاهزادگان مغول در معرض آسمان و خورشید قرار گیرد . لذا شاهزادگان خاطی را یا به وسیله زه کمان خفه می کردند ویا اینکه او را در نمد پیچیده و آنقدر می مالیدند تا جان ببازد ." سران مغول به سربازان خود دستور می دادند که برای تقویت ، از خون اسبان خود بنوشند . "و همچنین " شاهزادگان مصر (باستان) برای رفع عوارض پیری و خستگی به دستور ساحران ،خون حیوانات را آشامیده و حمام خون می گرفتند " این همه در کنار اعتقاد و باور به اینکه خون را نشانه شجاعت ، سلامتی وجوانی ابدی می دانستند ، از فرهنگ مردم گذشته حکایت می کند و هیچ نشانی از انتقال خون ندارد.

اولین اشاره به انتقال خون را در میان افسانه ها می توان یافت " در حکایت اوید (Ovid) آمده که مدآ (Medea) برای بازگشت جوانی به پدرش خون از رگ های او گرفته و به جایش خون فرد جوان ویا به روایت دیگر معجون عجیبی که با خون ساخته بود جایگرین نمود." البته بی شک این تنها افسانه ایی است که بازهم به خواص جوانی آفرینی خون اشاره دارد ؛ ولی نخستین اشاره به انتقال خون برای درمان بیماری " در یک نوشته قدیمی عبری ...مندرج است که برای درمان جذام پادشاه خون او را عوض کردند " مورد دومی که در این باره موجود است " در سال 1492 ...جادوگری برای بهبود پاپ هشتم که از بیماری مزمن کلیه و پیری رنج می برد اقدام به تعویض خون وی با خون سه جوان نمود "

ولی هنوز بررسی علمی درباره خون انجام نمی گرفت . نخستین کسی که جریان خون و چگونگی آن را توضیح داد پزشکی دمشقی بود " جریان خون ریوی به وسیله پزشکی از اهالی دمشق در اواسط قرن 13 میلادی کشف گردید . علاءالدین علی ابی الحزم قریشی معروف به ابن النفیس (1210- 1280 م ) ." وی معتقد بود که خون برای تصفیه از بطن راست به وسیله شریان های ریوی به ریه ها رفته و درآنجا منتشر و با هوا مخلوط و تا قطره آخر پاک شده و سپس از طریق ورید ریوی به بطن چپ قلب باز می گردد. چنان که به نظر می رسد ابن النفیس تا حدودی جریان خون از قلب به شش ها را برای مبادله گازهای تنفسی ( دفعco2 و جذبo2) را به درستی توضیح داده است .

ولی با این حال "افتخار کشف جریان خون نصیب ویلیام هاروی گردید . وی دراثر تجربیات خود درسال 1616 جریان خون را کشف نمود ." اما اولین جرقه انتقال خون در فکر فردی دیگری زده شد " فرانسیس پوتر(Francis Poter) به نقل از یکی از معاصران وی ...شاید اولین کسی باشد که از سال 1639 به فکر انتقال خون بوده و بالاخره ده سال بعد با یک لوله و پر در مرغ انتقال خون انجام داده است . " در تمام این سالها وقتی بحث انتقال خون در میان است تنها به یک شکل و آن هم انتقال خون حیوان به انسان مورد قبول و یا عملی است .ریچارد لوور (Richard Lower ) در 14 نوامبر 1666 در انگلستان ابتدا تا سر حد امکان خون یک سگ را خارج نمود و با انتقال خون سگ دیگر آن را از مرگ نجات داد . لذا ویاولین کسی است که نشان داده است در خونریزی های شدید مناسب ترین راه برای درمان انتقال خون می باشد"

ولی در قرن 17 به غیر از لوور کسی از مفید بودن انتقال خون در موارد خونریزی شدید صحبت ننمود و تنهااز انتقال خون برای درمان جنون ، بازگشت جوانی و یا حتی رفع اختلاف زن وشوهر استفاده می کردند!!. علاوه بر این در همین ایام به دلیل آنکه تنها انتقال خون حیوان به انسان به کار می رفت ، بعضی را نظر بر این بود که انتقال خون حیوانی نظیر گاو موجب انتقال صفات آن حیوان مانند شاخ درآوردن در فرد گیرنده می شود .

در همین ایام مخالفت نسبت به انتقال خون چنان بالا گرفت که پرو( pro)نماینده آکادمی علوم (فرانسه ) گفت مگر می شود خون را مانند پیراهن تعویض نمود ؟ بالاخره در اثر پیدا شدن عوارض عفونی که در آن زمان ناشناخته بود پارلمان فرانسه درسال 1675 و به دنبال آن انجمن پادشاهی پزشکی لندن و سال بعد همپاپ عمل انتقال خون را ممنوع و حرام اعلام کرد. ادامه قرن 17 و تمام قرن 18 با رکود در تحقیقات انتقال خون همراه بود؛ بسیاری از پزشکان دراین مدت عمل انتقال خون را کار غیر دانشمندان تلقی کرده و عوارض روحی را از عواقب انتقال خون می دانستند .ولی همین دوره رکود سبب علمی شدن کار انتقال خون شد و " در اواخر قرن 18 دوران ماجراجویی انتقال خون سپری شد و با کارهای جیمز بلاندل (James Blundell) وارد مرحله نوینی گردید.

" از نتایج تحقیقات و کوشش های بلاندل می توان به دو مورد زیر اشاره کرد :به جای پیوند شریان به ورید ( که تا آن هنگام انجام می شد ) انتقال خون در دو مرحله انجام گرفت با انتقال خون بین دو حیوان از دو نوع مختلف مخالفت شد .سی باشد که از سال 1639 به فکر انتقال خون بوده و بالاخره ده سال بعد با یک لوله و پر در مرغ انتقال خون انجام داده است . " در تمام این سالها وقتی بحث انتقال خون در میان است تنها به یک شکل و آن هم انتقال خون حیوان به انسان مورد قبول و یا عملی است .

اولین انتقال خون انسان به انسان به وسیله بلاندلانجام گرفت :

"در 23 دسامبر ( یا اکتبر ) 1818 به مرد 35 ساله ای مبتلا به سرطان معده که مشرف به موت بود در مدت 5 الی 6 دقیقه مقدار 325 گرم خون از چند نفر گرفته و تزریق نمود . بیمار به دنبال یک بهبود موقتی بعد از 56 ساعت در گذشت " و در همین ایام " از انتقال خون علاوه بر درمان موارد خونریزی شدید در درمان سوختگی ، سیفلیس و هاری هم استفاده می شد . " به دلیل آنکه اصول بهداشتی در انتقال خون رعایت نمی شد و یا دانش لازم در این زمینه وجود نداشت ، عوارض ناشی از عفونت در حین انتقال خون گسترش یافت .علاوه بر این اهدای خون به هیچ وجه عملی فراگیر نبود لذا از خون گوسفند برای انتقال به انسان استفاده می شد" در آن زمان ضرب المثلی رایج بود که می گفتند برای انتقال خون 3 گوسفند لازم است : اهدا کننده ، بیمار دریافت کننده و پزشک"!

پزشکان در این قرن هنوز به دنبال جایگرینی برای خون در موارد اضطراری می گشتند لذا " در اواخر قرن 19 یک حرکت کوتاه مدت برای استفاده از شیر به جای انتقال خون به وجود آمد ( 80-1873 ) و به خصوص در آمریکا مورد قبول قرار گرفت . ازشیر گاو ، بز وانسان استفاده می نمودند ولی در اواخر 1880 به علت عوارض مختلفی که می داد متروک و نوبت به استفاده از محلول نمکی فیزیولوژیکی رسید " ولی چون این محلول کمبود گلبول های قرمز را جبران نمی کرد بازهم انتقال خون و استفاده از آن مطرح شد .دراین زمان روش انتقال خون به صورت مستقیم وبازو به بازو بود . " ولی این روش باعث از بین رفتن عروق بیمار و اهداکننده خون شده و به علاوه گاهی عمل اتصال دو رگ برای انتقال خون مشکل تر از عمل اصلی درمان بیماربود و همچنین مقدار خون منتقل شده را نمی توانستند تعیین کنند و اغلب انتقال خون را تا زمانی که اهدا کننده رنگ پریده می شد ادامه می دادند. "

در این زمان به دلیل ناشناخته بودن گروههای خونی اغلب انتقال خون ها با عدم موفقیت همراه بود . تااینکه"کارل لاندشتاینر و همکارانش در سال 1900 چهار گروه خونیO, A,B,AB را کشف کردندو در سال 1930 فرد مزبور جایزه نوبل را به همین دلیل دریافت کرد. " با کشف گروههای خونی مشل دیگری رخ نمود و آن انعقاد خون بود چراکه انتقال خون مستقیم دیگر میسر نبود و در ذخیره سازی خون های اهدایی خون منعقد می شد " ژودن (Judin)در 1939 در مسکو پیشنهاد استفاده از خون کسانی که در اثر جراحی و حادثه فوت نموده اند (را) مطرح نمود . مزیت آن این است که با یک سوزن در حدود 2 تا 4 لیتر خون به دست می آید که نیازی به مایع ضد انعقاد ندارد زیرا در اثر پدیده فیبرینولیز که از 30 تا 90 دقیقه بعد از مرگ پیش می آید خون قابلیت انعقاد خود را از دست می دهد . در مدت دو سال در حدود 2500 مورد انتقال خون از این طریق انجام گرفت ولی به علل روانشناسی و اشکالات دیگر رونق به دست نیاورد. " تمام این رویدادها به تاسیس اولین بانک خون در آمریکا به سال 1937 منجر شد .

و اما از پیشینه انتقال خون در گذشته ایران اطلاعی در دست نیست ولی می توان عمل حجامت را که هم اکنون نیز رواج دارد به نوعی درمان از طریق دریافت خون نامید ؛ در این روش معتقد بودن که خون آلوده از این طریق خارج شده و بهبودی را به دنبال دارد . و اما در دوره معاصر : از سال 1324 به بعد انتقال خون های پراکنده در بیمارستان های مختلف انجام می گرفته است و " در سال 1331 به طور همزمان مرکزخون ارتش توسط مرحوم دکتر محمدعلی شمس و مرکز انتقال خون شیر خورشید سرخ (سابق) توسط مرحوم آقای دکتر احمد آژیر تاسیس و شروع به کارکردند ." در طی این مدت تا تاسیس سازمان انتقال خون اهدا کننده خون وجود نداشت و تنها افراد مستمند اقدام به فروش خون خویش می کردند ( که البته این روش در تمام نقاط دنیا مرسوم بود وهنوز در بعضی کشورها، فروش خون وجود دارد و نه اهدای آن ) و درنهایتبه همت آقای دکتر فریدون علا در سال 1353 سازمان انتقال خون ایران تاسیس و شروع به کار کرد .

منبع : پایگاه اطلاع رسانی تبیان