زندگینامه برزویة الطبیب، پزشک دربار انوشیروان
از اطباى مائه اوّل قبل از هجرت و در دربار کسرى انوشیروان مقام منیع و مرتبه رفیع داشته و آن حکیم با جبرئیل طبیب جندى سابورى و (بیادق) طبیب مؤلف کتاب (المأکول و المشروب) و (سرجس) رأس عینى فیلسوف مشهور معاصر بوده و این هر چهار در عهد دولت آن پادشاه عدالت شعار بترویج علوم و ترقى معارف اشتغال داشته اند
و حکماى مذکور چنانچه در ترجمه هریک مسطور خواهد شد هریک در شعب علوم بمهمى مىپرداختهاند چنانچه منصب حکیمباشىگرى دربار با جبرئیل بود و سرجس ترجمه کتب فلسفه از لسان یونانى بسریانى مىنمود و بیادق بتالیف کتب طب اشتغال داشت و برزویه بترجمه کتب حکماى هند که در علم اخلاق و سیاست مدن بودهاند مىپرداخت و هم بممارست علم و مزاولت عمل روزکار مىگذرانید
این طبیب اریب ترجمه حالات و گذارشات خود را در کتاب (کلیله و دمنه) خود در باب مخصوصى ذکر کرده و ما بجهة غایت شهرت از نکارش آن صرف نظر کردیم بالجمله برزویه طبیب در فن پزشکى بینا و در علوم فرس و هند بنهایت دانا بوده و همین طبیب است که انوشیروان وى را از ایران بهندوستان فرستاد و کتاب کلیله را از هند بایران آورد و بامر آن پادشاه عادل کتاب مزبور را از زبان هندى بپهلوى ترجمه کرد و بجهة انجام و تهیّه این خدمت حین حرکت بهندوستان یک کرور تومان بحکیم مزبور مبذول افتاد
چنانچه مؤلف کتاب کشف الظنون نویسد (لما بعث انوشیروان برزویة الطبیب الى بلاد الهند لانتساخ (کلیله و دمنه) اعطاه من المال خمسین جرابا فى کل جراب عشرة آلاف دینار و لما استخرج هذا الکتاب مع الشطرنج الشام الذى هو عشرة فى عشرة من بلاد الهند نقله من الهندیة الى الفارسیّة لکسرى انوشیروان انتهى ملخصا)*
در دوره اسلامیّه اوّل کسى که کتاب مزبور را بعربى ترجمه کرد عبد اللّه بن المقفع کاتب (ابى جعفر منصور عباسى) بود پس از آن عبد اللّه بن هلال اهوازى بامر یحیى بن خالد برمکى وزیر مهدى و رشید در ایام خلافت مهدى عباسى در سنه یکصد و شصت و پنج هجرى دیگر بار آن کتاب را از فارسى بعربى نقل کرد و سهل بن نوبخت حکیم آن کتاب را بلسان عربى بنظم درآورد و از یحیى هزار دینار جایزه گرفت و نیز بامر (ابو الحسن نصر بن احمد سامانى) که از ملوک آل سامان بود کتاب مزبور از عربى بفارسى ترجمه شد و شاعر او رودکى مشهور بامر آن پادشاه همان ترجمه و بزبان فارسى بنظم کشید*
و در عهد ابو المظفر بهرام شاه بن مسعود غزنوى ابو المعالى نصر اللّه بن محمد بن عبد الحمید منشى ثانیا نسخه ابن مقفع را بفارسى نقل کرد و همین نقل اوست که این زمان به (کلیله و دمنه) معروف است ولى ابو المعالى مزبور در نقل خود الفاظ مغلقه بکار برده پس از زمانى مولى حسین بن على واعظ کاشفى براى امیر شیخ احمد مشهور بسهیلى از امراى سلطان حسین بیقرا نقل ابى المعالى را ملخص و مهذب نمود و در ایضاح عبارات آن جدّى وافى بکار برد و آن را مسمى بانوار سهیلى فرمود و انوار سهیلى را یکبار افتخار الدّین محمد البکرى القزوینى و بار دیگر مولى على بن صالح رومى ملقب بعبد الواسع از رجال مائه دهم هجرى ترجمه بترکى نمودهاند و ترجمه عبد الواسع مزبور به (همایون نامه) مشهور است
و همین همایوننامه را مولى یحیى افندى مفتى و مولى عثمانزاده قاضى مصر که هر دو از رجال دولت عثمانى بودهاند تلخیص کردهاند* بباید دانست که اصل این کتاب از (بیدپاى) فیلسوف هندى است که در اصلاح اخلاق و تهذیب نفوس از زبان مرغان و بهایم و وحوش و سباع و حشرات جمع کرده و این کتاب در خزاین ملوک هند بوده و برزویه طبیب بعد از آنکه مدّتى متمادى در هند توقف کرد بانواع حیل و تدبیرات تمسک نمود تا نسخه آن کتاب را بدست آورد و بناى کار انوشیروان در اظهار عدل و احسان و تسخیر بلاد و تسکین قلوب عباد بر مطالعه آن کتاب بوده و در تعظیم و اخفاى آن مبالغه زیاد مىنموده
اساس این کتاب بر حکمت عملى است و این قسم حکمت در تقسیم اوّلى بدو قسم منقسم شده یکى آنکه راجع باشد با هر نفس على الانفراد دویّم آنکه راجع بود با کروهى بر سبیل مشارکت اوّل را که رجوع با هر نفسى بانفراد بود و شرکت دیگرى با وى متصوّر نباشد تهذیب اخلاق گویند و نوع ثانى که راجع است بمشارکت جماعتى باز بدو قسم منقسم گردد یکى آنکه مشارکت در منزل و خانه باشد آن را تدبیر منزل خوانند دیگر آنکه مشارکت در شهر و مملکت باشد آن را سیاست مدن گویند و کتاب کلیله مشتمل بر اقسام ثلثه مذکوره مىباشد پادشاهان را در سیاست رعیّت و بسط عدل و رأفت و قمع خصمان و قهر دشمنان بدان کتاب حاجت افتد و آن تألیف منیف را عمده هر نیکى و سرمایه هر علم و راه بر هر منفعت و مفتاح هر حکمت توان شناخت
چنانچه کاتب چلبى در وصف آن کتاب گوید (هو کتاب فى اصلاح الاخلاق و تهذیب النفوس وضعه البیدپا الفیلسوف ولد ایشلم؟؟؟ ملک الهند و لما الفه وضع التاج على رأسه و جعله وزیرا و هو کتاب على السنة البهایم و الطیور تنزیها للحکمة و فنونها و صیانة لغرضه الاقصى فیه من العوام و قد صنف فى هذا الباب جماعة من اولى الالباب صحفا وافیة محتویة على حکایات غریبة و اخبار عجیبة غیر ان صاحب کلیله کان اوّل فاتح لهذا الباب و کل من صنف بعده من نوادر الحکایات مقتبس من ضیاء انواره انتهى) تاریخ وفات برزویه طبیب جایى دیده نشد آنچه از تواریخ مفهوم مىشود در سال پانصد و سى و دو میلادى (532) که نود سال قبل از هجرت بوده حیات داشته است و غیر از نقل کتاب کلیله بفارسى تألیفى از آن حکیم در دست نیست.
منبع: فیلسوف الدوله، عبد الحسین بن محمد حسن، مطرح الأنظار فی تراجم أطباء الأعصار و فلاسفة الأمصار، 1جلد، دانشگاه علوم پزشکى ایران - تهران، چاپ: اول، 1383 ه.ش.
