پزشکان دوره صفویه‏

(نگاهی گذرا به اطباء دوره صفویه بر اساس کتاب سیریل الگود)

بعد از معرفى بسیار کوتاه پزشکى گران‏قدر چون جرجانى، به خاطر اختصار در کلام، از میان پزشکان مشهور شیعه فقط به چند نمونه دوران صفویه اکتفا نموده و شناخت بیشتر این پزشکان را به بخش کتاب‏شناسى پایان این پژوهش موکول مى‏ کنیم.

شاهان صفوى نیز همچون آل بویه شیعه بوده و در دوران آنها شیعیان توانستند با برخوردارى از امنیت، خدمات بسیار ارزشمندى هم از نظر مذهب و هم در زمینه علوم و پزشکى ارائه نمایند در چنین شرایط مستعدى بود که علماى بزرگى همچون علامه مجلسى قادر شدند معارف اهل بیت (ع)، یعنى معارف اسلام راستین را با موفقیت‏هاى چشم‏گیر نشر دهند. اگر در ظلّ حمایت آل بویه بود که پزشکان مشهورى چون بو على سینا و على بن عباس اهوازى پرورش یافتند و بیمارستان‏هاى‏باشکوهى چون بیمارستان عضدى تأسیس گردید، در دوره صفویه نیز دانش پزشکى رونق گرفت و حتى به خاطر مناسبات دوستانه بین صفویه و پادشاهان مسلمان هندوستان عده‏اى از علماى شیعه، از جمله پزشکان معروف، به هندوستان مهاجرت کرده و تأثیرات بسیار عمیقى را چه از نظر مذهبى و چه از نظر علمى و ادبى از خود به جاى گذارده و زبان فارسى را زبان علمى هند نمودند و چه بسیار کتاب‏هاى علمى، مذهبى و ادبى و شعرى که از آن به بعد در هندوستان به زبان فارسى نوشته شد- که در گفتارهاى بعدى مجددا بدان اشاره خواهد گردید. فعالیت‏هاى علمى این پزشکان که در هندوستان مقیم شده بودند موجب پیشرفت فوق ‏العاده پزشکى اسلامى در هندوستان شد. به ‏طورى‏که تمامى مدارس و دانشمندان فعلى طب اسلامى در هندوستان ریشه‏ هاى آموزشى و علمى خود را به پزشکان ایرانى نسبت مى‏دهند.

به ‏هرحال، «درسال‏هائى که سلسله صفویه قدرت را در ایران به دست گرفت، تخصص در جهان طبابت نیز آغاز گردید و پزشکان جراحى پیدا شدند که بدون رد کردن روش دارودرمانى، معتقد بودند اگر استفاده از داروها مؤثر واقع نشد درمان بیمار باید به دست جراح تحصیل‏کرده و با تجربه‏اى سپرده شود و در بین این جراحان کسانى نیز بودند که فعالیت خود را بیش و کم روى درمان یک عضو به‏خصوص مثلا چشم و یا استخوان متمرکز کرده بودند». «2» «رافائلدومان تخمین زده است که به هنگام اقامت او در ایران، اصفهان داراى پانزده هزار پزشک عمومى، دویست داروساز، چندین جراح و مقدار بى‏شمارى فصاد بوده است، جمعیت شهر را هم بین‏هفتصد و پنجاه هزار تا یک میلیون نفر ذکر نموده است».

به‏ طور کلى، توسعه پزشکى در دوره صفویه بسیار عالى و چشم‏گیر است.

به ‏طورى‏که هیچ‏یک از مورخین پزشکى نمى‏توانند آن را نادیده گیرند. در این دوره تعداد بى‏شمارى از پزشکان بسیار ارزنده وجود داشتند، که عماد الدین محمود شیرازى یکى از این شخصیت‏هاى پرفروغ است. عماد الدین محمود از پزشکان بسیار معروف زمان شاه طهماسب صفوى و شاه اسمعیل دوم بود. مشارکت وى به توسعه پزشکى چندجانبه است. وى بدون اغراق یک نسل از پزشکان را تحت تأثیر قرار داد.

خواجه خواویند محمود، حکیم ابو الفاتح گیلانى، غیاث الدین منصور (معلم قاضى نور اله شوشترى) از جمله شاگردان وى بودند. او داراى تألیفاتى گوناگون در مورد طب، مانند: رساله افیون، رساله عطرى لعل، رساله آتشک، رساله فاظهر، رساله چوب چینى، رساله در باب السموم، صحیفة الشفا، رساله یاقوتى، شرح قانون شاه، شرح تشریح القانون و غیره مى‏باشد.

 «مهم‏ترین کار او، از نقطه ‏نظر پزشکى، شرحى است که درباره یک بیمارى جدید که در همان ایام به ایران راه یافته بود و او آن را آتشک [سیفیلیس‏] نامیده است و همچنین یک داروى جدید که آن هم تازه به ایران آورده شده [یعنى «چوب چینى»] و قدرتمندترین دارو براى درمان آتشک شناخته مى‏شد نوشته است».

چوب چینى در ایران براى اوّلین‏ بار توسط عماد الدین شناسانده شده است. او در مقدمه رساله خود اظهار مى‏دارد که این ماده «درزمان خود ما» در ایران معرفى شده است. تصور مى ‏شود جزوه او به نام «رساله ‏اى درباره خوردن چوب چینى» در حدود سال 1550 میلادى نوشته شده است.

عماد الدین در مورد آتشک و نحوه سرایت آن مى‏گوید: «واقوى انواع سرایه آن است که از مباشره واقع شود، بعد از آن آنچه در حمام واقع شود چون بخارات بدن مریض که متکیف به کیفیت ردیه است در حمام بسیار بیرون مى‏آید و از ممر استنشاق و دخول در مسام، در ظاهر و باطن تأثیر عظیم مى‏کند و اگر اتفاق افتد که در موضعى که مریض نشسته باشد بنشیند اثر عظیم‏تر باشد و اگر داند و مطلع شود اثر آن از همه عظیم‏تر باشد به مجرد زخم تیغى که سر تراشیده باشند به آن تیغ صاحب این مرض را حادث شود

از پزشکان بسیار معروف دوره صفویه یکى هم «بهاءالدوله رازى» است.

بهاء الدوله در شهر رى به دنیا آمد و تحصیلات پزشکى خود را در همان شهر شروع نمود و سپس در هرات از مکتب طب هندى برخوردار گردید. او پس از محمد بن زکریاى رازى به تفصیل از آلرژى (زکام گل یونجه در بهار) در 1507 میلادى و قبل از دانشمند غربى باتلو» Botello « (در سال 1565) سخن رانده است.

بهاء الدوله در سال 1501 میلادى براى اولین‏بار سیاه ‏سرفه(Pertusis)  را قبل از دانشمندان غربى: پرفسور «بایلو» و پرفسور «ویلس» به دنیا شناساند. وى پیشنهاد جالبى براى واکسیناسیون ضد آبله کودکان از راه دهان براى اولین‏بار نموده است. از این پژوهش‏گر پزشکى ایرانى در کتب غربى به تفصیل یاد شده است، به‏ویژه پرفسور «لاپلان» عضو آکادمى پزشکى فرانسه و استاد دانشکده پزشکى پاریس و وابسته به آکادمى فرانسه به تفصیل در کتاب تاریخ طب اطفال (1982) و همچنین پروفسور «هوارد» وابسته به آکادمى فرانسه و استاد دانشکده طب پاریس به تفصیل در کتاب مذکور پژوهش‏هاى بهاء الدوله رازى را بیان نموده ‏اند.

دکتر الگود درباره او مى‏نویسد: «تا آنجا که من اطلاع دارم بهاء الدوله نخستین کسى است که به درمان خود به ‏خودى سالک، دوازده ماه پس از زخم شدن، اشاره مى‏کند. به ‏علاوه در فصل مربوط به تب‏هاى بثورى از سه بیمارى بحث مى‏کند که به قول او تا آن زمان مورد توجه نبوده‏اند، و با اینکه با آبله و سرخک مشابهند هیچ‏یک از آن دو نیستند. در اینجا شخص را به شک مى‏اندازد که شاید منظورش آبله‏ مرغان، سرخجه و اگزانتماسوبیتوم بوده است. بهاء الدوله در آخر فصلى که درباره بیمارى‏هاى چشم است به شرح یک بیمارى مى‏پردازد که بدون شک همان است که امروزه تحت عنوان «تبیونجه» شناخته مى‏شود و تا سال 1819 در اروپا شناخته نبوده است».

 از بیمارى‏هاى دیگرى که بهاء الدوله به آن اشاره نموده است بیمارى سیفیلیس مى‏باشد که اولین توضیح صحیح از آن توسط وى داده شده است.«سیفیلیسدر سال 897 از آمریکا به اروپا راه یافت و با سرعت عجیبى به سوى شرق گسترش پیدا کرد. زیرا مى‏بینیم که بهاء الدوله، این پزشک دقیق و موشکاف ایرانى در نوشته‏اى مربوط به سال 906 مى‏نویسد: من به وجود بیمارى پى برده‏ام که تا به حال‏در هیچ‏یک از کتب طبى مطلبى درباره آن نوشته نشده است و این بیمارى آبله ارمنى است که از فرنگ آمده است ... این بیمارى بعدا به‏عنوان یک بیمارى مستقل شناخته شد و عماد الدین آن را آتشک نامید».در مورد سرطان نیز- همان‏طور که قبلا اشاره شد- با توجه به درمان نوین غده سرطان، این نکته جالب توجه و شایان ذکر است که بهاء الدوله پس از بیان روش‏هاى متعارف جراحى اضافه مى‏کند که به نظر وى هیچ روشى به‏جز به کار بردن سرب به صورت محلول در تیزاب در درمان سرطان مؤثر نیست.

 «الگود» درباره «خلاصةالتجارب» مى‏گوید: «کتاببهاء الدوله خلاصة التجارب نام دارد و واقعا همان است که از اسمش پیدا است. زیرا نتیجه یک عمر تجربیات بالینى و خلاصه مشاهدات پزشکى مردى است که در مکتب وسیع طب که فقط آیین اسلام مى‏توانسته پدید آورد، تحصیل کرده است ... این کتاب حذاقت کلینیکى و ابتکارات شخصى را که در الحاوى به چشم مى‏خورد با توضیحات مرتب و منظمى که در قانون دیده مى‏شود، درهم آمیخته است. کتاب گرچه اساسا جنبه عملى دارد، ولى از ملاحظات اصیل و نکات دقیق علمى سرشار است. این اثر در نظر من بهترین کتاب درسى پزشکى است که پس از هجوم مغول به زبان فارسى نوشته شده است. در اظهار این نظر من تنها نیستم، زیرا على افضل قاطع قزوینى یکى از پزشکان دوره صفوى به برادر خود که تازه تحصیل طب را آغاز کرده بود فقط دو کتاب فارسى توصیه مى‏کند که یکى ذخیره جرجانى و دیگرى خلاصة التجارب بهاء الدوله است، که البته اولى‏متعلق به دوره قبل از مغول است».

در اینجا، اشاره‏اى کوتاه نیز به میر محمد مؤمن مى‏گردد. اگر کتاب تحفة المؤمنین تألیف این پزشک نام‏دار عصر شاه سلیمان صفوى را که به نام تحفه حکیم مؤمن مشهور است و درباره داروهائى از سه منبع معدنى و گیاهى و حیوانى و همچنین داروهاى مرکبى از قرص‏ها و حب‏ها و شربت‏ها و معجون‏ها بحث مى‏کند مورد مطالعه قرار دهیم خواهیم دید که در فصول آخر بحث مفصل و مبسوطى درباره کیمیاگرى و عملیات شیمیائى در لابراتوار و تهیه داروهاى مصنوعى براى درمان بعضى از بیمارى‏ها اختصاص داده است،

منتها پزشکان قدیم در کلیه کتاب‏هاى خود صریحا قید کرده‏اند که مواد شیمیائى براى بدن زیان‏بخش است و تا آنجا که ممکن است نباید آنها را براى درمان بیمارى‏ها به کار برد.ارزش کتاب تحفة المؤمنین از نظر داروسازى از کتاب دهم ذخیره خوارزمشاهى و حتى از کتاب شفائى و یا کتاب عین الملک [الفاظ الادویه‏] به مراتب بیشتر است. در این کتاب جز در موارد معدود که مطالب قدرى گنگ نوشته شده‏اند، ادویه و داروها با نظم و ترتیب شرح داده شده‏اند و اگر داروئى داراى چند اسم بوده است، یکایک آنها بازگو گردیده و سردى و گرمى و اثر هرکدام شرح داده شده است.

منبع:

منتصب مجابى، حسن، بررسى متون طب شیعه در تاریخ پزشکى، 1جلد، دانشگاه رازی - کرمانشاه، چاپ: اول، 1385 ه.ش.