دیدار از موزه ملی تاریخ پزشکی ایران

به گــفته کارشـناسان، موزه به مجموعه‌ای از آثارو اشیایی گفته می شود که در محل یا عمارتی نگهداری و به معرض نمایش گذاشته می شوند. هدف از تاسیس موزه‌ها گردآوری ،نگهداری، تحقیق، انتقال و نمایش آثار به جا مانده از انسان‌های پیشین و محیط زندگی‌شان به افرادی است که آن روزگاران را ندیـده اند و در آن، زیست نکرده‌اند. ‏

سیده مریم پور صالح ـ کارشناس موزه در مورد موزه ملی تاریخ پزشکی می‌گوید: این مـوزه در بـنایی قــدیمی در منطقه امیرآباد تهران، با مساحتی بیش از 9 هزار متر مربع ،از بناهای باز مانده دوره قاجاریه است . این موزه ،با تلاش دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی تهران و مشارکت سازمان میراث فرهنگی کشور، به منظور ارائه کامل و جامع پیشینه طب قدیم و پزشکی نوین ایران در زمینه های گوناگون و معرفی جایگاه آن در جهان پزشکی، از سال 1380 خورشیدی فعالیت‌های خود را آغاز کرده است. آثار و اشیای به نمایش در آمده در موزه ملی تاریخ پزشکی،‌یافته های ملموس دوره های پیش از تاریخ شامل ابزارسنگی ،اشیاء مفرغی ،بقایای انسانی ،ظروف سفالی ،آبگینه و همچنین تجهیزات پزشکی در دوره معاصر است.

سرآغاز پزشکی در ایران

علی رضا دادبان ـ کارشناس تاریخ در مورد سر آغاز پزشکی در ایران به گزارشگر روز نامه اطلاعات می گوید: این تاریخچه از دورانی است که پات ها در زادگاه نخستین خود در نزدیکی خوارزم زندگی می‌کردند و اولین پزشک آریایی«تریتا» نامیده شده است و نوشته‌های کتاب‌های مختلف زبان پهلوی نشان می‌دهد که وی در جراحی نیز دست داشته، از خواص دارویی گیاهان مختلف نیز آگاه بوده و عصاره آنها را تهیه می‌کرده است. نام این پزشک نه تنها در تاریخ پزشکی ایران به جامانده‌است، بلکه درمنطقهِ هند نیز نخستین پزشک آریایی شناخته شده است.

دادبان می‌افزاید: در زمان ساسانیان در مدرسه جندی شاپور و همچنین با ترجمه آثار مهم بعد از اسلام، دانشمندان بزرگی از جمله محمدبن زکریای رازی و ابن سینا ظهور کردند . پیشرفت‌های سریع علمی مسلمانان موجب شگفتی جهانیان شده بود، به طوری‌که هر کس به دنبال علم بود پا به سرزمین ایران می‌گذاشت .اما در اروپا شرایط متفاوت بود. درآن زمان در اروپا مراکز بیمارستانی کمی وجود داشت و شیوه‌های درمانی علمی هم چندان مرسوم نبود، در حالی‌که در قلمرو اسلام بیمارستان‌های مجهز به بخش‌‌ها و تخصص‌های مختلف وجودداشت .همچنین آورده‌اند که بیمارستانهای مزبور دارای کتابخانه، سالن تدریس و داروخانه به‌طور مجزا بوده‌‌اند. ‏

موزه تاریخ پزشکی ‏

فاطمه احمدی ـ کارشناس موزه تاریخ علوم پزشکی ایران به گزارشگر روزنامه اطلاعات می گوید : این بنا در دوره ناصرالدین شاه قاجار به دستور امیرکبیر (حدود 150 سال پیش) ساخته شده و به روایتی کالسکه خانه امیرکبیر بوده است. این بنا درسال 1378 به وسیله سازمان میراث فرهنگی به ثبت رسیده و درسال 1380 با همکاری سازمان میراث فرهنگی و دانشگاه علوم پزشکی تهران، با عنوان موزه ملی تاریخ علوم پزشکی، افتتاح شده است . ‏

وی با بیان این مطلب که موزه ملی تاریخ علوم پزشکی ایران شهریور ماه سال گذشته در بین 318 موزه پزشکی در جهان به ثبت رسیده و یکی از 5 موزه پزشکی در آسیا و تنها موزه پزشکی در خاور میانه است، می افزاید : بخش های اصلی موزه عبارتند از دیرین انسان شناسی ،مردم شناسی،اسناد ونسخ خطی ، دامپزشکی ، چشم پزشکی ، دندان پزشکی ، دواخانه نظامی و اشیاء امانتی موزه ملی ایران. موزه ملی 163 قلم از اشیا خودشان را به موزه تاریخ پزشکی اهدا کرده اند که جنبه پزشکی تاریخی دارد. یک بخش هم به گیاهان دارویی اختصاص یافته است که در موزه به معرفی آنها پرداخته‌ایم و بخش کوچکی هم به صورت نمایشگاه دوره ای تغییر می کند و اولین های پزشکان در شاخه‌های مختلف تخصصی از قبیل جراحی،چشم پزشکی و کودکان را معرفی می‌کند.‏

اشیاء مهم موزه تاریخ پزشکی ‏

این کارشناس در مورد اشیا موزه ملی تاریخ پزشکی یاد آوری می کند : مهمترین شئ که در بین تمامی اشیای موزه های دیگرشاخص است، جمجمه یک دختر 13 ساله ای است که حدود 5هزار سال پیش در زابل زندگی می کرده است.

روی قسمت فوقانی سمت راست این جمجمه یک بریدگی مثلثی شکل مشهود است که بررسی ها نشان داد که به منظور درمان بیماری هیدروسفالی، عمل ترپانسیون روی آن انجام و بیمار درمان شده است. همچنین بافت اطراف برش ترمیم شده است که این مقدار بافت نشان دهنده زنده بودن دختر یکسال بعد از عمل جراحی است. این عمل جزو اولین عمل‌های جراحی در دنیا است که موفقیت آمیز بوده است. باستانشناسان ایتالیایی این جمجمه را از شهر سوخته (در زابل- استان سیستان و بلوچستان) کشف کرده اند.

جمجمه دیگری که در بهبهان (از شهرهای خوزستان) به دست آمده، مربوط به 650 سال قبل از میلاد مسیح است. علاوه بر اینها، در این بخش جسد زنی 60 تا 70 ساله دیده می شود که بدن او در شرایط طبیعی مومیایی شده و بخش اعظم جسد باقی مانده است. این جسد را از گورستانی در یزد به دست آورده اند و حدود 900 سال قدمت دارد. ‏

پوستری هم در رابطه با 5 هزار سال پیش و تصویری از چشم مصنوعی است که اصل این چشم مصنوعی در گنجینه موزه زاهدان نگهداری می‌شود. وقتی که اسکلت را از دل خاک بیرون آوردند توده سیاه رنگی درحفره چشم دیده شد که دانشمندان با بزرگنمایی این توده و عکسبرداری دریافتند که از چربی جانوری ساخته شده ، سوراخ داشته و روی صورت قرار می‌گرفته است و به طور کلی اولین پروتز چشمی در دنیا بوده که برای یک خانم جوان ساخته شده است .‏

بخش‌های موزه تاریخ پزشکی ‏

خانم احمدی در مورد بخش‌های موزه ملی تاریخ پزشکی می‌گوید: این بخشها عبارتند از دیرینه شناسی، که در این بخش، چگونگی تحول و تکامل نوع انسان در جهان و روند دگرگونی ابزارهای سنگی در ایران را نشان می دهد.

به علاوه این بخش دارای تعدادی اسکلت و جمجمه است که از حفریات باستان‌شناسی در نقاط مختلف کشور به دست آمده است. ‏

*مردم شناسی ـ در این بخش تعداد زیادی ابزار طب سنتی ایران وجود دارد. طب سنتی دو مرحله دارد؛ مرحله اول شامل اعمال و کارهایی است که در طب سنتی انجام می شود مثل حجامت، زالواندازی، و استفاده از گیاهان دارویی.

مرحله بعد شامل اعتقاد و باور‌های ایرانیان است. آنان باور داشتند که هر بیماری با یک انرژی بد در بدن به وجود می آید. برای حفظ یا پیشگیری از ورود این انرژی‌های بد، آنها کارهایی انجام می‌دادند مانند دعا کردن و خالکوبی در این غرفه مراحل حجامت با شاخ حجامت (که از شاخ گاو یا بز کوهی تهیه می‌شد) نشان داده شده است، به این صورت که شاخ را روی کتف بیمار می‌گذاشتند و بادکش میکردند و سپس با چاقو یا تیغ چند برش سطحی به وجود می‌آوردند که به این وسیله خون بیرون می‌آمد و تصفیه می‌شد.‏

*بخش اسناد و نسخ خطی: این غرفه متشکل از مجموعه ای از نسخ خطی طبی کهن و همچنین اسناد و اعلامیه های طبی مربوط به دوران قاجار است، مانند مجله «حفظ الصحه» که در این بخش اسناد، نسخه‌ها و تصویر دکتر احمدیه به نمایش درآمده است.

وی از اولین فارغ التحصیلان دارالفنون (موسس آن، امیر کبیر ) بوده که بین طب جدید دارالفنون و طب سنتی، پیوند ایجاد کرد و در کار خود به موفقیت‌های بزرگی رسید.

از جمله کتاب‌های این بخش هم کتاب «طب المنصوری» زکریای رازی است که از آن نسخه های زیادی در دنیا وجود دارد، ولی نسخه هایی که در این موزه نگهداری می شود، قدیمی ترین نسخه شناخته شده این کتاب است.

رازی کاشف الکل است و اولین کسی است که در مورد بیماری‌های چشمی صحبت کرده است. بقیه کتاب‌ها متعلق به مراقبت‌های دارویی در دوره های بعد تاریخ پزشکی است. ‏

آناتومی بدن اسب در 500 سال قبل

خانم احمدی در مورد بخش دامپزشکی موزه می افزاید : در این بخش ابزار و وسائل دامپزشکی که از رده‌های علمی خارج شده‌اند به نمایش درآمده است. بین ابزار و وسائل این غرفه یک تصویر از تاریخ دامپزشکی مهمتر از بقیه به نظر می رسد که تصویری از آناتومی بدن اسب است که مربوط به حدود 500 سال پیش است.

این تصویراز نظر شکل ظاهری و جاگذاری اعضای بدن، نادرست است ولی 500 سال پیش نه دستگاه‌های عکسبرداری بود و نه دستگاه های پیشرفته تشریح از این رو دانشمندان هر تصور و تخیلی از بدن حیوانات داشتند، نقاشی می کردند. همین نقاشی‌های به ظاهر غلط پایه و اساس مطالعات دانشمندان در دوران مختلف تاریخی شد و بعد از مدتی با اختراع اولین دستگاه‌های عکاسی، نخستین دستگاه های عکسبرداری از بــدن حیـوانات (شبیه عکس‌های رادیولوژی) اختراع شد.‏

پدر علم چشم پزشکی

وی با بیان این مطلب که در بخش چشم پزشکی، ابزار و وسائل چشم پزشکی به نمایش درآمده متعلق به آقای پروفسور شمس است، یاد آوری می کند : ایشان پدر علم چشم پزشکی نوین در ایران بوده اند .پروفسور شمس در سال 1952 میلادی به فرانسه رفت و اولین عمل جراحی را روی چشم انجام داد. ایشان در سال 1375 در 92 سالگی از دنیا رفت. وی برای اولین بار در ایران عینک ساخت و در این بخش تصویر نقاشـی، میز کار، لباس فارغ التحصیلی، مقاله ها، نشان ها و مدال‌هایشان به نمایش درآمده است.‏

این کارشناس موزه در مورد نخستین دارو خانه کشور می‌گوید : وسایل نخستین داروخانه نوین در ایران حدود سال‌های 1850 تا 1860 میلادی توسط وزارت جنگ آن زمان از کشور اتریش خریداری شده بود .حدود 20 تا 30 سال پس از آن، این داروخانه به دکتر عبدالحسین نظامی، داروساز و دانش آموخته فرانسه داده شد و از آن زمان به بعد به «داروخانه نظامی» مشهورشد.

پسر ایشان دکتر امیر هوشنگ نظامی به سمت استادی دانشکده های پزشکی و داروسازی دانشگاه تهران نائل شد و سپس خانواده مرحوم دکتر نظامی ابتدا در سال 1372 داروخانه مزبور و وسائل آن را که در خیابان چراغ گاز (خیابان امیرکبیر) بود، به دانشکده داروسازی تهران منتقل کردند و در سال 1381 داروخانه مزبور به همراه تمامی اسناد، مدارک، عکس‌‌ها، نامه‌‌ها و تجهیزات ساخت، دارو (قرص، شربت و شیاف) و کلیشه بروشورهای داروهای آن روزگار را به موزه ملی تاریخ علوم پزشکی اهدا ءشد و در شهریور 1383 این بخش در محل موزه به نام دواخانه نظامی افتتاح شد.‏

اشیاء امانتی موزه ملی‏

در بخشی از موزه ملی تاریخ پزشکی نمونه هایی از شیشه های دوران تاریخی وجود دارد. پیشینه? ساخت شیشه به 3200 سال پیش برمی گردد. اولین شیشه در معبد چغازنبیل شوش به عنوان عنصری در معماری استفاده شد. شیشه در دوره های بعد سیر صعودی خود را طی کرد تا به شکل امروز رسید. گفته می‌شود شیشه به این دلیل در داروسازی استفاده شد که نسبت به سفالی که قبلاً استفاده می‌شد بهداشتی تر بود، در ضمن معیارها و سنجشها در شیشه بهتر رعایت می‌شد.‏

ریتون‌های سفالی: انسان‌ها وقتی از غارها حرکت کردند و به سمت رودخانه ها رفتند، برای گسترش کشاورزی، خانه هایی ساختند که استحکام کافی نداشت. بنابراین شروع به ساخت «ریتون» کردند.

«ریتون» به ظرف هایی گفته می شود که یا کاملاً شبیه حیوانات ساخته می شدند و یا اینکه جزیی از حیوانات در آنها به کار می رفت. مثلاً جایی که می خواستند برای ظرف آبریز بگذارند، شبیه منقار پرندگان یا شاخ حــیوانات می‌سـاختند و یا جایی که می خواستند برای ظرف پایه بگذارند شبیه سم حیوانات می ساختند. اعتقاد داشتند با خوردن آب یا غذا از داخل این ظرف‌ها قدرت حیوانات به آنها منتقل می شود و می توانند بر آنها غلبه کنند! باور غلبه بر طبیعت همیشه همراه بشر بوده است، چه زمانی که از نقاشی دیواری غارها استفاده می کردند، چه زمانی که ریتون می ساختند و چه زمانی که از ابزار دعا درمانی استفاده می‌کردند. ‏

مفرغ (برنز): پیشینه ساخت مفرغ در کشور ما به 3000 سال پیش باز می گردد. در آن زمان مردمی در منطقه لرستان آلیاژ مفرغ یا برنز را ساختند، آلیاژ یعنی ترکیب دو یا چند فلز. زمانی که مردم لرستان آلیاژ برنز را ساختند مردم تمدن‌های همجوار از فلز خالص استفاده می کردند. آلیاژ برنز نسبت به 2 فلز قبلی استحکام بیشتری داشت و در ضمن تزیینات بیشتری می توان روی آن انجام داد. بسیاری از این اشیا مربوط به جراحی‌های اولیه است که به آنها «نیشتر» می گفتند که برای باز کردن چرکها و دملها استفاده می شدند. ‏

خانم احمدی در مورد نمایشگاه موقت پروفسور سمیعی هم می افزاید : پروفسور مجید سمیعی متخصص مغز و اعصاب در مهرماه 1391 تعداد 23 عدد از مدال های خود را کـه از کنـگره های بزرگ جهانی هدیه گرفته اند، به موزه پزشکی اهدا کردند. ‏

وی در مورد نمایشگاه موقت یاد آوری می کند : در این بخش که از نامش نیز پیداست، گهگاه نمایشگاهی از اسناد، آثار و وسائل بزرگان علم پزشکی برپا می شود و تاکنون نشست‌های بزرگداشت مفاخر پزشکی از جــمله حکیم عــبدالله خان احــمدیه، دکتر نظامی و پروفــسور شمس برگزار شده است. در حال حاضر 2 نمایشگاه موقت در موزه وجود دارد که یکی متعلق به پروفسور یحیی عدل بنیانگذار جراحی نوین در ایران است و دیگری به دکتر محمد قریب، متخصص طب اطفال تعلق دارد . ‏

این کارشناس با یادآوری این که موزه ملی تاریخ پزشکی بنا به موضوع اشیاء در کنگره‌های مختلف جهانی معرفی شده است، می‌گوید: برای اولین بار خود موزه پزشکی و اشیاء شاخص آن در کنفرانس کمیته بین‌المللی ‏UMAC‏ در سال 2011 میلادی در لیسبون پرتغال معرفی شده و پس از آن در سپتامبر 2013 در تارنمای بین‌المللی موزه‌های دانشگاهی (‏UMAC‏) به ثبت رسیده است.

منبع: روزنامه اطلاعات، شماره 25962، پنجشنبه 13 شهریور 1393