تاریخچه داروسازی درایران

بسیاری از شواهد موجود حاکی از آن است که دانش و فن داروسازی نخستین بار در ایران زمین سربرآورده است و درمان بیماران و بکاربردن داروها از ایرانیان کهن یا آریان ها شروع شده است و این دانش را مردم ایران به روزگار آورده اند .

بر حسب عقیده زرتشتیان و آنچه در اوستا نقل شده، اولین طبیب به نام “ تریتا (Trita”(پدر گرشاسب پهلوان بوده است و از خواص گیاهان دارویی و عصاره آنها اطلاع داشته است. مکتب طبی دیگری که در دوران ایرانیان باستان بوده است، مکتب اکباتان است. این مکتب نزدیک به یکصد سال پس از زرتشت توسط یکی از شاگردان وی به نام Ahumustate Paure Saena تاسیس گردید.

طب و داروسازی در ایران باستان، پس از سقوط هخامنشی در نتیجه ارتباط با یونانیان به پیشرفت های قابل ملاحظه ای دست یافت. شاپور اول در خوزستان در نزدیکی شهر شوش با کمک اسرای رومی شهر گندی شاپور یا جندی شاپور را که آنرا “ خور “ نیز مینامیدند، بنا نهاد . در دانشگاه جندی شاپور برای نخستین بار در ایران، پزشکی و داروسازی از یکدیگر تفکیک شده و بسیاری از کتب پزشکی و داروسازی حکمای یونانی نظیر جالینوس و ارسطو و سقراط در این دانشگاه به زبان شیرین فارسی ترجمه شد.

به استناد نوشته های به جا مانده اوستایی پنج دسته از پزشکان در زمانهای پیش در ایران باستان شناخته ً  شده اند که از نظر کیفیت کار و تخصص کاملا از هم تمییز داده شده اند.

اشو پزشک: یعنی پزشکی که به کمک قانون مقدس اشا ( پاکی ) بیماران را درمان می کرده است. نحوه معاینات پزشکی و روش تشخیص بیماری و درمان اول شامل معاینه ظاهری جسمی بیمار و مراقبت در اغذیه و آشامیدنی هایی بود که بیمار می خورد و می آشامید.

داد پزشک: یا پزشکی که به کمک قانون درمان می کرد و در این روش وظایف درمانی ویژه ای را به بیماران خود فرمان می داد. به کمک این روش بیمار را به مدت نه شبانه روز از دیگر انسانها دور نگه می داشتند و بدین ترتیب از سرایت بیماری جلوگیری می نمودند. پیروی و کاربرد این شیوه به ویژه در مورد بیماریهای واگیردار قابل توجه و عمل بوده است.

ارور پزشک: یا پزشکی که به کمک عصاره گیاهان و گیاهان دارویی، بیماران خویش را درمان می کرده است. همچنین پزشکان رشته های دیگر در هنگام مداوای بیماران خود با وی مشورت می نموده و این همکاری جزء لاینفک نظام پزشکی در ایران باستان در میان پزشکان گروههای مختلف بوده است.

کارد پزشک: یا پزشکی که به کمک کارد درمان می کرد و کسی بود که روش درمانی او با کمک ابزاروآلات جراحی که وی برای درمان جسم بیماران به کار می برده، انجام می گرفته است.

مانتره پزشک: یا پزشکی که به کمک کلمات و وردهای مقدس آسمانی درمان می نموده است. او کسی بود که روش هنر درمانی اش به وسیله زمزمه کلمات آسمانی و قطعات اوستای که برای نیروهای درونی و اعصاب و روان انسان درمان بخش می باشد، انجام می گردیده است.

تاریخچه داروسازی در ایران پس از اسلام داروسازان و پزشکان اسلامی پیرو مکتب بقراط و جالینوس هستند و از تابناک ترین ستاره های آسمان طب اسلامی می توان ابوبکرمحمدبن زکریای رازی و بوعلی حسین ابن سینا را نام برد.

ابوبکر محمدبن زکریای رازی شیمیدان، داروساز، داروشناس، فیزیکدان، پزشک و فیلسوف ایرانی در شعبان 251 -ه – ق. برابر با 27 اوت 865 میلادی در ری زاده شد. وی شیمی را قبل از پزشکی شروع کرد و در رابطه با علم شیمی دارای بیست جلد کتاب می باشد.از کارهای او می توان پیدا کردن جوهرگوگرد از زاج و الکل از نشاسته را نام برد .معروفترین کتاب رازی، کتاب “ طب المنصوری“ است که به نام منصور سامانی والی خراسان تحریر کرده است.

شیخ الرئیس ابن سینا این دانشمند در سال 373 هجری مطابق با 980 میلادی به دنیا آمد. مهمترین کتاب او درطب “ قانون“ است که پنج جلد می باشد و کتاب دیگر “ قوانین در معالجات“ و کتاب “ حدودالطب“ و یک مقاله در خواص کاسنی از او به جا مانده است .از پنج جلد کتاب قانون، دو کتاب بزرگ آن در داروشناسی است که یکی کتاب دوم است به نام “ ادویه مفرده“ و دیگری کتاب پنجم به نام ”ادویه مرکبه .

نوی برگر ( Neuberger( که یکی ازبزرگترین دانشمندان تاریخ پزشکی است، میگوید: مسلمانان کسانی بودند که به نوشته های پراکنده و از نظر محتوا اکثراً نامفهوم دانشمندان قدیم یونان روشنی و نظم بخشیدند.

تاریخچه امتحان اطباء و داروسازان و داروفروشان

در دوره ساسانی، اجازه طبابت به افرادی داده می شد که مدتی نزد اطباء دانشگاه جندی شاپور خدمت می کردند و پس از مدت ها خدمت حق طبابت و اشتغال به داروفروشی را کسب می کردند. ولی بیشتر این داروفروشان به طور رسمی طبابت می کردند و در حقیقت حد و مرزی برای پزشکان و داروسازان آن زمان وجود نداشت. برای اولین بار در مورد داروسازان در زمان خلافت معتصم فرزند هارون الرشید، امتحان گرفته میشد. علت وجود امتحان در آن زمان بدین گونه بود که داروسازان و داروفروشان بدینگونه عمل می کردند که هر که را هر چه خواست، می دادند. اعم از آنکه آن دارو را داشته باشند یا نداشته باشند. امتحان بدین صورت بود که نامی خیالی را خلیفه در نظر می گرفت و مأموران به نزد داروسازان و داروفروشان می رفتند آن نام را به عنوان دارویی به کار میبردند و درخواست دارو می کردند. عده ای می گفتند که از این دارو بی اطلاع هستند که این افراد حق ادامه داروفروشی را داشتند ولی عده ای دیگر ادعای آشنایی با داروی فرضی را می کردند و چیزی نامعلوم به فرستاده خلیفه می دادند و این افراد دیگر حق ادامه داروفروشی را نداشتند.می توان گفت که از زمان خلیفة المقتدر به سال 295 هجری، امر طبابت و داروفروشی تحت قاعده و ضابطه خاصی قرار گرفت.

اولین فارماکوپه ایران

تشویق و ترغیب رجال و بزرگان ایرانی از اطباء و دانشمندان دارویی باعث شد که کتب و تألیفات مهمی درباره علم پزشکی و داروشناسی منتشر گردد. در این میان قدیمی ترین آن که می توان آنرا اولین فارماکوپه نامید، کتابی است به نام “ الابنیة عن حقایق الادویه“ یا “ روضة الانس و منعفة النفس“ که تألیف ابومنصورعلی الهروی است که این دانشمند اهل هرات بود و بدین جهت به هروی ملقب است.

تأسیس دانشکده داروسازی

هم زمان با پیشرفت علوم در اروپا، در ایران نیز در سال 1268 هجری قمری، مطابق با 1850 میلادی با همت امیرکبیر، دارالفنون تأسیس گردید. شش معلم برای دروس ذیل از آلمان و اتریش استخدام شد: معلم پیاده نظام ، معلم سواره نظام ، معلم هندسه ، معلم مهندسی معدن ، معلم توپخانه و معلم طب 4 دارالفنون در بدو تأسیس به شش شعبه تقسیم شده بود که به ترتیب عبارت بودند از: مدرسه طب و داروسازی مدرسه ریاضیات و مهندسی مدرسه معدن شناسی مدرسه نظام و موزیک مدرسه ادبیات مدرسه هنرهای زیبا در سال 1313 هجری شمسی که دانشگاه تهران تأسیس گردید، مدرسه دواسازی تبدیل به دانشکده داروسازی شد .

تاریخچه داروخانه در ایران

دواخانه نظامی که کهن ترین داروخانه ایران است در حدود سال های 1233-1239 خورشیدی توسط ارتش ایران طی حراجی که در اتریش انجام شده بود خریداری گردید و تصدی آن به هادی خان سرتیپ سپرده شد. تمامی تجهیزات و لوازم دواخانه از اتریش خریداری شده و وارد ایران شده بود. این داروخانه در خیابان امیرکبیر (چراغ برق سابق) قرار داشت. حدود 30 سال بعد پس از درگذشت هادی خان، خواهرزاده وی عبدالحسین خان نظامی که تحصیلات خود را در رشته داروسازی در دارالفنون به پایان رسانده بود ، مسوولیت داروخانه را بر عهده گرفت.

چندی بعد، هنگامی که دولت ایران برای پرداخت حقوق کارکنانش بودجه ای نداشت، این داروخانه در ازای طلب دکتر عبدالحسین خان از طرف ارتش ایران به وی واگذار شد. اسناد و مکاتبات در ارتباط با طلب وی از وزارت جنگ در موزه ملی تاریخ علوم نگهداری می شود. همچنین دفاتر منظم دواخانه نیز که در آن تاریخ نسخه، نام طبیب، نام بیمار، ترکیب داروها، مواد، مقدار و قیمت همه آن ها ثبت شده نیز موجود است. در سال 1367 دواخانه نظامی پس از درگذشت عبدالحسین خان نظامی تعطیل شد.

دکتر امیرهوشنگ نظامی آخرین وارث این داروخانه بود که پس از درگذشت وی، این داروخانه در سال 1371 به دانشکده داروسازی دانشگاه تهران منتقل شد. در سال 1381 با تلاش و پیگیری دکتر زرین دخت شرقی، همسر امیرهوشنگ نظامی، این داروخانه همراه با تجهیزات و با تمامی اسناد و مدارک، عکس ها، نامه ها و تجهیزات ساخت قرص و حب کلیشه های بروشور مربوطه به موزه ملی تاریخ علوم پزشکی ایران اهدا شد و با استفاده از عکس های قدیمی و قطعات به جای مانده و هزینه شخصی 5 زرین دخت شرقی به صورت اصلی خود بازسازی شد. این داروخانه پس از بازسازی در 12 شهریور 1382 در محل موزه علوم پزشکی دانشگاه تهران افتتاح گردید.

1 » .دواخانه نظامی», خبرگزاری میراث.

2» .موزه ملی تاریخ علوم پزشکی ایران», کتاب ماه کلیات, 143 . دارو