تاریخ بیمارستان ها در ایران و سرزمین های شرق اسلامی

بیمارستان های ایران و سایر بیمارستان های شرق اسلام که عموماً به همت ایرانیان بنا گردیده و ثمره آن به جهان پزشکی آن دوران رسیده است، برخی از این بیمارستان ها در خاک ایران قرار دارند و برخی در کشورهای دیگر واقع اند. این بیمارستان ها عبارتند از:

1. بیمارستان جندی شاپور: در بیمارستان جندیشاپور عده زیادی طبیب به خدمت اشتغال داشتند که مهمترین آنها خاندان بختیشوع یا آل بختیشوع می باشند. این بیمارستان نقش بسیار مهمی در طب اسلامی ایفا کرده و دنباله آن تا اواخر قرن سوم هجری نیز کشیده شده است. از جمله طبیبان این بیمارستان عبارتند از: بختیشوع، جورجیس، بختیشوع دوم فرزند جورجیس، جبرئیل فرزند بختیشوع دوم، وی اولین طبیبی است که نخستین کتاب طب را از زبان یونانی به عربی ترجمه کرده است (213 هجری قمری)، جورجیس دوم فرزند بختیشوع دوم و برادر جبرئیل، یختیشوع سوم پسر جبرئیل پسر یختیشوع پسر جورجیس (وفات 256 هجری قمری)، عبیدالله اول فرزند دیگر جبرئیل، یحیی یا یوحنا فرزند یختیشوع سوم، جبرئیل دوم (وفات 397 هجری قمری)، یختیشوع چهارم فرزند یحیی، ابوسعید عبیدالله دوم فرزند جبرئیل دوم (وفات به سال 450 هجری قمری)، عیسی بن شهلافا، وی از فارغ التحصیلان جندیشاپور بوده است، شاپور فرزند سهل از اطباء مقیم بیمارستان جندیشاپور، دهشتک، میخائل برادر دهشتک، سرجیس از شاگردان جورجیس معروف که در غیبت استاد ریاست بیمارستان را به عهده داشت، ماسویه یکی از استادان بزرگ جندیشاپور، جورجیس فرزند میکائیل طبیب، عیسی بن صهار بخت از شاگردان جرجیس و از اطباء سریانی که از وی کتابی به نام "فی قوی الادویه المفرده" باقی مانده است، تئووروس طبیب یونانی جندیشاپور و ... .

2. بیمارستان ری: این بیمارستان که به نام بیمارستان ری و یا بقول ابن القفطی مارستان ری نامیده می شده از بیمارستانهایی است که در سده سوم و چهارم در ایران بوده است. بعضی از مورخات تاریخ طب گفته اند که رازی ریاست بیمارستان عضدی بغداد را به عهده داشته است، بنابه آنچه که از صحائف تواریخ مستفاد می گردد به طور قطع ری بیمارستانی داشته ولی از کم و کیف آن به مانند بیمارستان های دیگر اطلاعاتی در دست نیست.

3. بیمارستان زند: این بیمارستان از تاسیسات عمرو بن لیث صفاری است. عمرو در زرند بازاری به نام خود ساخت و آن را بر مسجد جامع و بیمارستان آنجا و بر مسجدالحرام وقف کرد. به نظر می رسد که این بیمارستان و بیمارستان ری قدیمی ترین بیمارستان های ایران پس از ظهور اسلام می باشند.

4. بیمارستان اصفهان: از این بیمارستان اطلاعات زیادی در دست نیست، این بیمارستان در سده چهارم هجری قمری وجود داشته و احتمال می رود در دوره سلسله آل بویه بنیان گزاری شده است.

5. بیمارستان نیشابور: این بیمارستان از اقدامات طبیبی به نام عبدالملک بن ابی عثمان محمدبن ابراهیم نیشابوری معروف به خرگوش است که در ابتدا در مکه به تحصیل فقه می پرداخت و بعد از بازگشت به موطن خود این بیمارستان را ساخت. وی به سال 407 هجری وفات یافت.

6.بیمارستان مرو: از جزئیات مربوط به این بیمارستان اطلاع زیادی در دست نیست.

بیمارستان های سرزمین های شرق اسلامی عبارتند از:

1. بیمارستان رشید: این بیمارستان به امر هارون الرشید به سال 171 هجری قمری در بغداد تأسیس شده است. در حقیقت این بیمارستان به دست پزشکان جندیشاپور که جبرئیل هم از آنان بوده اداره می شده است.

2. بیمارستان برامکه: این بیمارستان در بغداد به همت برامکه تأسیس گردید. در این بیمارستان به شیوه بیمارستان جندیشاپور عده ای از اطباء از اقوام و فرق مختلف به خدمت اشتغال داشتند.

3. بیمارستان بدر یا بیمارستان بد غلام معتضد: این بیمارستان توسط پدر غلام معتضد خلیفه عباسی در محله مخرم در بغداد تاسیس گردید. این بیمارستان تا وفات بدر (ربیع الاول 311 هجری) در بغداد دائر بوده و پس از وفات وی معلوم نیست به چه وضع درآمده است.

4.بیمارستان ابوالحسن علی بن عیسی بن جراح: این بیمارستان توسط علی بن عیسی وزیر و منشی مقتدر و قاهر عباسی تاسیس گردید. نظر به اینکه بیمارستان در سال 302 هجری قمری تاسیس گردیده و علی بن عیسی به سال 334 وفات یافته، چنین معلوم می شود که وی لااقل بالغ بر 30 سال اداره امور بیمارستان را در زمان حیات خود کفایت می کرده است.

5. بیمارستان سیده: این بیمارستان توسط مادر مقتدر خلیفه عباسی مسماه به شغب که کنیز معتضد و به سیده معروف بود به سال 306 هجری قمری افتتاح گردید. محل این بیمارستان در بازار یحیی در کنار دجله بود. طبیب بزرگ این بیمارستان ابوسعید سنان بن ثابت وعده دیگری از پزشکان بودند.

6. بیمارستان مقتدری: این بیمارستان در زمان مقتدر خلیفه عباسی به توصیه سنان بن ثابت بن قره به سال 306 هجری مقارن با تاسیس بیمارستان سیده تأسیس یافت و به نام مقتدر عباسی معروف گردید. محل این بیمارستان در دروازه شام بود.

7. بیمارستان معزالدوله دیلمی: این بیمارستان به همت معزالدوله پادشاه دیلمی در سال 355 هجری قمری شروع گردید و محل آن زندان بغداد معروف به زندان جدید بود. متأسفانه معزالدوله قبل از اتمام بنای آن وفات یافت.

8. بیمارستان عضدی: این بیمارستان از بناها و مستحدثات پادشاه بزرگ دیلمی عضدالدوله فناخسروین رکن الدوله می باشد. محل آن در غرب پل بغداد بر روی دجله بود. بیمارستان به سال 372 هجری افتتاح شد که به امر عضدالدوله عده ای طبیب در آن مشغول به طبابت شدند بعلاوه در بیمارستان از دارو و گیاه های طبی و آنچه که در آن محتاج الیه بود جمع آوری گردید.

این بیمارستان یکی ازمراکز بزرگ درمان بیماران و تدریس علم طب برای طلاب و عاشقان علم طب بود. این بیمارستان علاوه بر احتیاجات مردم بغداد را رفع می کرد در حقیقت میراث دانش جندیشاپور بود که احتیاج تمام مردم بین النهرین و آسیای صغیر و قسمتی از شامات و بعضی نواحی دیگر را نیز برطرف می کرد. در این بیمارستان اغلب شعب مربوط به درمان های طبی و جراحی و تب ها و چشم پزشکی و شکسته بندی و امثال آن وجود داشت و چنان که آمده جبرئیل بن عبیدالله بختیشوع در بیمارستان به خدمت اشتغال داشت و ابوالحسن علی بن ابراهیم به ترجمه کتاب های طبی و طبابت می پرداخت و با آنکه در آخر عمر نابینا شده بود بازهم به طبابت اشتغال داشت و ابو یعقوب اهوازی و ابوعیسی بقیه نیز به دعوت عضدالدوله در بیمارستان خدمت می کردند.

منبع: تاریخ پزشکی ایران به قلم مرحوم دکتر محمود نجم آبادی