تصویری از تاریخ دندانسازی و نابرابری طبقاتی در اروپا

دهان و دندان نماد ثروت و موقعیت اجتماعی است. از اقوام باستانی ساکن امریکای مرکزی جمجمه و دندان‌هایی به‌جا مانده که نشان می‌دهد برخی از مردمان آن روزگار با سوراخ‌کردن دندان خود جواهری در حفره دندانی قرار می‌دادند. پژوهشگران انسان‌شناسی معتقدند علت این قبیل تزئینات، علاوه بر آیین‌های مذهبی، تثبیت جایگاه فرد در سلسله مراتب اجتماعی است. دهان و دندان و همچنین وضعیت سلامت و بیماری آن بازتاب جایگاه فرد در اجتماع است. رویارویی فقر و ثروت تنها در شیوه پوشش و آرایش تجلی نمی‌کند؛ دهان و دندان نیز از میدان‌های این رویارویی است.

در ادامه این یادداشت به معرفی یک نقاشی از دوران انقلاب صنعتی در انگلستان می‌پردازیم که رویارویی فقر و ثروت در میدان دهان را به تصویر کشیده است. پدیدآورنده این اثر «توماس رونالدسون» نقاش و کاریکاتوریست انگلیسی است که در سال1756میلادی و در اواسط قرن هجدهم در لندن به دنیا آمد. او علاوه بر موضوعات اجتماعی به موضوعات پزشکی علاقه‌مند بود و آثاری با موضوع دندانسازی نیز پدید آورد. مشهورترین اثر وی در این زمینه «کاشت دندان» نام دارد که در سال 1787 میلادی خلق شده است. این نقاشی علاوه بر آنکه یک سنت دندانسازی در انتهای قرن هجدهم میلادی را به‌تصویر کشیده است، نشانگر شکاف طبقاتی عمیق در انگلستان است. در این سنت، دندانساز در ازای پول، دندان‌های سالم کودک یا نوجوان را خارج کرده و آنها را در دهان بیمار دیگری قرار می‌دهد. قابل پیش‌بینی است که فروشندگان دندان، مردمان تهی‌دست و خریداران دندان از اشراف و ثروتمندان روزگار بودند.

برای درک بهتر این نقاشی آشنایی با شرایط اجتماعی روزگار ضروری است. در زمان انتشار این اثر یعنی سال 1787 میلادی انگلستان شاهد تحولاتی بود که آینده اروپا و جهان را تحت تأثیر قرار داد. انقلاب صنعتی در انگلستان آغاز شده، پیدایش ماشین و ابزار نوع رابطه انسان با محیط اطراف را تغییر داده و با گسترش صنعت، جمعیت شهرها رو به افزایش است. نوع جدیدی از زندگی در حال شکل‌گیری است که آدم‌ها به جای گله‌داری و کشاورزی در مراتع و مزارع سبز انگلستان، در فضایی متراکم و آلوده در اطراف کارخانه‌ها سکنی گزیده‌اند. پدیده‌های جدید مانند پیدایش صنعت آهن و نساجی اما نوید روزگاری نو می‌دهد. همزمان با انتشار این نقاشی اولین پل آهنی دنیا در غرب انگلستان ساخته می‌شود و راه برای گسترش جاده‌ها و تأسیس راه‌آهن هموار می‌شود. طبقه‌ای ثروتمند که از مزایای انقلاب صنعتی بهره می‌برند در حال شکل‌گیری است. با وجود این پیشرفت‌های صنعتی، زندگی در شهرهای پرجمعیتی مانند لندن دشوار است. کارگران در سخت‌ترین شرایط غیر انسانی و برای ساعات طولانی به کار گمارده می‌شوند. وضعیت بهداشتی در لندن اسفبار است و تا ده‌ها سال بعد نیز بدین گونه خواهد ماند.

شش دهه پس از انتشار این نقاشی، در سال 1854 میلادی صدها نفر به‌دلیل مخلوط‌ شدن آب شهر لندن با فاضلاب انسانی در وبای معروف این شهر به هلاکت می‌رسند. در این دوران بیماری‌های عفونی و واگیر مهم‌ترین عامل مرگ بشر است. دانش پزشکی بیش از صد سال تا زمانی که عامل بیماری‌های میکروبی شناخته شود، فاصله دارد. آنتی‌بیوتیک وجود ندارد و مرگ در کودکی و جوانی به‌دلیل یک بیماری ساده کاملاً طبیعی است. حرفه دندانسازی نیز مانند روزگار در آستانه تحول است. در زمان ترسیم این نقاشی، نیم قرن از انتشار کتاب «جراح دندان‌پزشک» توسط «پیر فوکارد» طبیب فرانسوی که به‌نام بنیانگذار دندان‌پزشکی مدرن شناخته می‌شود، می‌گذرد. با وجود این، حرفه دندانسازی برخلاف پزشکی، هنوز یک رشته دانشگاهی نیست. در این دوران، حرفه دندانسازی در انگلستان توسط دندانسازان تجربی و آرایشگران و آهنگران انجام می‌شود. اولین مدرسه آموزش دندانسازی دنیا شصت سال بعد از ترسیم این نقاشی در 1840 میلادی و در امریکا تأسیس می‌شود.

در چنین روزگاری، توماس رونالدسون با ترسیم تابلوی کاشت دندان علاوه بر ثبت گوشه‌ای از تاریخ دندانسازی، نابرابری طبقاتی در دوران انقلاب صنعتی را به نمایش می‌گذارد. در مرکز این تصویر پسرکی با لباس تیره قرار دارد که پیشه او تمیزکردن لوله‌های دودکش و بخاری است. بالای سر او، مرد دندانساز با لباس آراسته در حال کشیدن دندان پسر جوان دیده می‌شود. در سمت چپ این پسر، زنی ثروتمند که احتمالاً قرار است دندان‌های پسر فقیر در دهان او کاشته شود، نظاره‌گر است. به نظر می‌رسد زن ثروتمند دماغش را با یک کیسه معطر پوشانده تا از بوی تعفن پسر ژنده‌پوش در امان بماند. در سمت راست تصویر، زن ثروتمند دیگری نشسته در حالی که دندانساز با دقت دهان او را نگاه می‌کند. در پشت این دو نیز مردی خوش‌پوش در لباس آراسته دندان‌هایش را در آیینه برانداز می‌کند. در سمت راست تصویر دو کودک فروشنده دندان در حال خروج از محل کار دندانساز دیده می‌شوند در حالی که به خاطر درد کشیدن دندان‌های سالم‌شان، چهره در هم کشیده‌اند. یکی از این کودکان پولی را که در ازای فروش دندان از دندانساز گرفته، می‌شمارد. روی در ورودی محل کار دندانساز نوشته شده: «به دندان‌های زنده پول بیشتری پرداخت می‌شود». دندانسازان نه تنها در کاشت دندان، بلکه در دادوستد دندان تهیدستان نقش داشته‌اند.

پیشینه کشیدن دندان تهی‌دستان و کاشتن آنها در دهان ثروتمندان به آزمایش‌های جراح ماجراجوی بریتانیایی به‌نام «جان هانتر» باز می‌گردد. وی در سال‌های میانی قرن هجدهم با انجام آزمایش‌هایی پیوند اعضای بدن را بین موجودات زنده تجربه کرد. وی در آزمایش‌های خود به دندان علاقه ویژه داشت. از این آزمایش‌ها تاج خروسی که در آن دندانی قرار دارد در موزه جراحان سلطنتی باقی است. او در سال 1771 میلادی با انتشار «تاریخ طبیعی دندان انسان» جابه‌جایی دندان بین موجودات زنده منجمله انسان را شرح داد.

به‌دنبال این آزمایش‌ها بود که این روش توسط دندانسازان برای جایگزینی دندان‌ها استفاده شد. انجام کاشت دندان به‌گونه‌ای که در این نقاشی دیده می‌شود، اما چندان دوام نیافت و در پایان قرن نوزدهم منسوخ شد. آن‌چه موجب کنارگذاشتن این دادوستد ناعادلانه و ماجراجویی پزشکی بی‌رحمانه شد، ملاحظات اخلاقی نبود. آن گونه که از گزارش‌های پزشکی آن روزگار بر می‌آید این روش عموماً موفقیت‌آمیز نبود و در مواردی منجر به مرگ دریافت‌کنندگان دندان شده است. برای مثال در سال 1785 میلادی مرگ یک زن به‌دلیل عفونت پس از کاشت دندان در مجله «مبادلات پزشکی» گزارش شده است. همچنین در سال 1789 میلادی یکی از دندانسازان خاندان سلطنتی با انتشار مقاله‌ای در «مجله پزشکی لندن» موارد متعددی از مرگ و بیماری به علت عفونت‌های کشنده نظیر سیفلیس را روایت کرده است.

در پایان این یادداشت از دریچه تاریخ، نگاهی به حال و آینده می‌اندازیم. بر خلاف سال‌هایی که این نقاشی در آن ترسیم شده است، امروزه عفونت از علت‌های نادر مرگ و میر است. کاشت دندان به شیوه بی‌رحمانه‌ای که توصیف شد، انجام نمی‌شود. دادوستد دندان تهی‌دستان منسوخ شده است. حرفه دندان‌پزشکی راه‌های گوناگونی برای جایگزینی دندان معرفی کرده است که جدیدترین نمونه آن کاشت ایمپلنت‌های دندانی است. اما این اخبار امیدبخش تنها روی خوش ماجراست. واقعیت آن است که در بسیاری از کشورهای جهان، سهم عموم مردم از پیشرفت‌های حرفه دندان‌پزشکی هم‌چنان همان کشیدن دندان است و بس. همچنین، اگرچه خرید و فروش دندان دیگر رایج نیست، اما فروش برخی اندام‌های بدن، به‌ویژه به منظور انجام پیوند کلیه، همچنان متدوال است. علی‌رغم بهبود چشمگیر کیفیت زندگی نسبت به دوران انقلاب صنعتی، به نظر می‌رسد تغییری در توزیع نامناسب و ناعادلانه قدرت و ثروت در جامعه بشری ایجاد نشده است. تهی‌دستان همچنان ناچارند برای ادامه حیات دشوارشان آخرین سرمایه طبیعی‌شان را به دیگران واگذار کنند. برخلاف دندانسازان قرن هجدهم، حرفه پزشکی امروزه به‌صورت مستقیم در دادوستد اعضای بدن تهی‌دستان مشارکت ندارد. علی‌رغم این، حرفه پزشکی با انجام جراحی‌های پیوندی که به‌واسطه فروش اعضای بدن تهی‌دستان میسر شده، به‌صورت تلویحی مهر تأیید بر مشروعیت این دادوستد ناعادلانه زده است. این یادداشت را با طرح یک پرسش به پایان می‌رسانم. آیندگان در مورد تأیید ضمنی دادوستد اعضای بدن تهی‌دستان توسط حرفه پزشکی چگونه داوری خواهند کرد؟

نویسنده: دکتر وحید رواقی، استادیار سلامت دهان دانشگاه بیرمنگام انگلستان

منبع: سایت دندانه

سایت دندانه یکی از منابع مطلوب برای آشنا شدن با تاریخ دندانپزشکی در ایران و جهان است که مطالعه و بازدید از آن را به علاقمندان توصیه میکنیم.

با تشکر: مدیریت وبلاگ دانستنیهای تاریخ پزشکی