تالیف کتاب دایرة المعارف تاریخ پزشکی در اسلام و ایران

در اسلام به علم پزشکی اهمیت بسیار داده شده‏ و پس از علم حلال و حرام(علم فقه)از شریف‏ترین‏ علم‏ها،به شمار آمده و در حدیث شریف،«علم ابدان»در کنار«علم ادیان»قرار گرفته است چرا که اگر تن سالم‏ نباشد،نمی‏تواند دربارهء مبدأ جهان بیندیشد و او را ستایش و پرستش کند.

 حکیم میری،پزشک بزرگ‏ و نامدار ایرانی،در مقدمهء دانشنامهء پزشکی خود چنین‏ می‏گوید:
پزشکی را و دین را گر ندانی‏ زیانست این جهان و آن جهانی
پزشکی،دانشش تن را پناهست‏ و دین دانستنش،جان را سپاهست
تنی باید درست و،راست کردار نه باریش و،نه با درد و،نه بیمار
که دین ایزدی بتواند آموخت‏ به دانش جان خود بتواند افروخت

یکی از منابع مهم پزشکی در جهان اسلام آثار پزشکی ایرانی بوده است چون در پیش از اسلام در ایران،علم پزشکی و داروشناسی و گیاهان دارویی،رونق‏ و رواج فراوانی داشته و«پجشگان»(پزشکان)یکی از طبقات ممتاز جامعه به شمار می‏آمده‏اند.داستان‏ برزویهء طبیب در آغاز«کلیله و دمنه»نشان دهندهء شرافت علم پزشکی و مبانی اخلاق و آداب آن در ایران‏ پیش از اسلام است و بیمارستان جندی‏شاپور اهواز یکی از مراکز مهم این علم در ایران بوده که در آن‏ دانشمندان ایرانی و یونانی و هندی با هر آیین و مذهبی‏ به این پیشهء شریف،اشتغال داشته‏اند و آثار آن مرکز علمی و دیگر مراکز حتی قرن‏ها پس از اسلام باقی بوده‏ است.از شاپور بن سهل که در سال 255 هجری‏ درگذشته است،کتابی با نام«القرافادین‏ فی البیمارستان»باقی مانده،و او(که خود را در آغاز کتاب«کبیر بیمارستان جندی‏شاپور به مدینه اهواز» معرفی می‏کند)در این کتاب داروهای مرکبی را که‏ برای بیماریهای گوناگون به کار می‏رود و در بیمارستان‏ نگهداری می‏شود به تفصیل یاد کرده است.

اسلام که حد و مرزی برای بهره‏ برداری از علم و دانش‏ نمی‏ شناخت نه تنها از طب ایران بلکه از طب هندی‏ نیز استفاده کرد.علی بن ربن طبری که از قدیمی‏ترین‏ دانشمندانی است که در علم پزشکی کتابی جامع در طب تألیف کرده،گفتار چهارم از کتاب خود«فردوس‏ الحکمه»را«من جوامع کتب الهند»نام داده و در آن از دو منبع مهم هندی یعنی«کتاب سرد»و«کتاب چرک» که ترجمه‏های عربی آن موجود بوده مطالب فراوانی را نقل می‏کند ولی مهم‏ترین منبع پزشکی اسلامی،آثار دانشمندان یونانی بویژه بقراط و جالینوس بوده است. از حنین بن اسحق رساله‏ ای در دست است که وی در آن متجاوز از یکصد کتاب از جالینوس را برمی‏شمارد که به وسیلهء او و یارانش از زبان«یونانی»به زبان«عربی» ترجمه شده است.این آثار مورد استفادهء دانشمندان‏ بزرگ اسلامی همچون علی بن عباس مجوسی‏ اهوازی در کتاب«کامل الصناعه»،محمد بن زکریای‏ رازی در«الحاوی»،ابن سینا در«قانون»و ابو ریحان‏ بیرونی در«الصیدنه»قرار گرفت.
این کتابها برای تألیفات دانشمندان بزرگ ایرانی- که پزشکی را به زبان فارسی برای مردمان این مرز و بوم‏ تألیف کردند-منبع مهمی شد که از مهمترین آنها می‏توانیم از«الابنیه عن حقائق الادویه»ابو منصور موفق هروی،«هدایة المتعلمین»اخوینی بخاری، و«ذخیرهء خوارزمشاهی»سید اسماعیل جرجانی،نام‏ ببریم.
با توجهی که دانشمندان نامدار اسلامی به علم‏ و دانش پزشکی داشتند،این علم گسترش فراوانی پیدا کرده،شعبه‏ها و شاخه‏های زیادی در آن پیدا شد که این‏ تصویری از شفایی شاعر و طبیب دوره صفوی-در بالا و پایین تصویر نوشته‏ شده:«در یوم شنبه 15 ماه محرم سال 1085 معین نقاش این سواد را به پایان‏ رساند»و«استاد مرحوم من رضا عباسی تصویر را در سال 1044 کشیده‏ است.»

تشعب و تنوع،گاهی به موضوعات آن علم مرتبط می‏شود،همچون«پزشکی»و«دامپزشکی» و«داروشناسی»و«معرفت عقاقیر»(گیاهان دارویی)، گاهی به کیفیت درمان همچون کی(داغ کردن)جبر (شکسته‏بندی)عمل الید(جراحی)،گاهی به روش‏ درمان همانند روش«اصحاب قیاس»و«اصحاب تجارب» و«اصحاب طب حیلی»،و گاهی به حالتهای گوناگون‏ انسانها هنگام معالجه و درمان،همچون«تدبیر الاصحّاء» یعنی پزشکی و نگاهداشت سلامت کسانی که از تندرستی برخوردارند،و«تدبیر الحبالی»یعنی پزشکی‏ و نگاهداشت سلامتی زنان آبستن به منظور سالم‏ نگاهداشتن کودک در رحم،و«تدبیر المولودین»پزشکی‏ نوزادان،و(تدبیر الصبّیان»پزشکی کودکان، «تدبیر المشایخ»پزشکی سالخوردگان.

دانشمندان اسلامی،آنچه را که در قرآن و احادیث‏ درباره حفظ صحت و سلامت و جلوگیری از بیماریها وارد شده بود گردآوری کردند که از میان مهمترین این‏ مجموعه‏ها می‏توانیم«الطّب فی الکتاب و السنّه»از عبد اللطیف بغدادی،«الطّب النبوی»اثر ذهبی، الطّب النبوی نوشتهء ابن القیم،و«الرحمه فی الطب‏ و الحکمه»از سیوطی را نام ببریم.در این کتابها دستورهای کلی برای حفظ و نگاهداشت سلامتی داده‏ شده از جمله آنکه در خوردن و آشامیدن نباید اسراف‏ کرد،و پر بودن معده آغاز هر درد،و پرهیز از خوردن،آغاز هر درمانی است،و تا آنجا که امکان دارد بیماری را با غذا درمان بخشید نباید به دارو روی آورد.

گذشته از مجموعه‏ های طبی مانند«کامل الصناعه» و«حاوی»و«قانون»و«هدایة المتعلمین»و«ذخیرهء خوارزمشاهی»که پیش از این،به آنها اشاره شد، پزشکان بزرگ کتابهای مفرد یا تک‏نامه‏هایی دربارهء بیماریهای گوناگون تألیف کرده‏اند همچون: «فی المرض المسمّی دیابیطا»از عبد اللطیف‏ بغدادی»،«فی المعده و مداواتها»از ابن جزّار قیروانی، «الحمیّات»(تب‏ها)اثر اسحق بن سلیمان، «فی المالیخولیا»تألیف اسحق بن عمران،«فی الاغذیه» اسحق بن سلیمان،«فی النبض و التفسره(ادرار)»از علی بن رضوان،«المعده فی الجراحه»ابن القف،«عشر مقالات فی العین»حنین بن اسحق،و چون مسلمانان‏ معتقد به تأثیر روح و جسم در یکدیگر بودند،به درمان‏ نفس و طب روحانی توجه فراوانی کردند و آثار بسیاری‏ در این زمینه نوشتند که از مهمترین آنها می‏توان از «الطب و الاحداث النفسانیه»ابو سعید بن بختیشوع‏ و«الطب الروحانی»رازی و «الطب الروحانی»ابن جوزی نام برد.

کتابهای زیادی نیز در آداب و اخلاق پزشکی تألیف شده است.مانند: «فی التطرق بالطب الی السعاده»ابن رضوان، «ادب الطبیب»رهاوی،و«التشویق الطبی» صاعد بن الحسن،در مورد تعلیم پزشک و تربیت پزشکان نیز کتابهایی همچون«مفتاح الطب‏ و منهاج الطلاب»از ابن هندو،و«النافع فی کیفیه تعلیم‏ صناعه الطب»اثر ابن رضوان تألیف شده است.
در همهء این کتابها تأکید شده است که پزشکان در نگاهداشت شرافت پزشکی و نفروختن آن به مال و جاه‏ دنیا باید بقراط را اسوه و پیشوای خود قرار دهند که:پادشاهی صد هزار دینار برای او فرستاد و وعده داد که صد هزار دینار دیگر نیز تسلیم خواهد کرد به‏ شرطی که یونان را ترک گفته،به سرزمین پادشاه برود. بقراط در پاسخ گفت:«من فضیلت را به مال‏ نمی‏فروشم».و در روستاهای یونان ماندگار شد و به‏ درمان رایگان فقرا پرداخت.

همچنین می‏گفتند که پزشک واقعی باید فقر با حلال را بر ثروت با حرام ترجیح دهد زیرا ذکر جمیل که‏ باقی می‏ماند بهتر از مال نفیس است که فانی می‏گردد. مال،نزد سفیهان و جاهلان فراوان است ولی حکمت را فقط نزد اهل فضل و کمال می‏توان یافت.چون امر پزشکی در ارتباط با جان و زندگی مردمان بوده،پزشک‏ ضامن و مسؤول شناخته می‏شود و پیغمبر اکرم(ص) فرموده است:«کسی که به حرفه پزشکی بپردازد در حالی که دانش آن را پیش از آن نداشته است ضامن و مسؤول است»

از این رو به آزمودن پزشکان،بازشناختن‏ و جدا کردن پزشکان از پزشک نمایان،بازرسی از پزشکان،اهمیت فراوانی داده شده است.در آزمایش‏ پزشکان کتابی با نام«فی محنة الطبیب»و در شناسایی‏ پزشک نمایان کتابی به نام«فی مخاریق المشاتین»به‏ وسیلهء رازی نوشته شده و در کتابهای مهم حسبت‏ (بازرسی)مانند«معالم القربة فی احکام الحسبة» تألیف قرشی و«نهایة الرتبة فی طلب الحسبة» شیزری،فصلی دربارهء شرایط،بازرسی،و مجازات‏ پزشکان متخلف و پزشک نمایان نوشته شده است.
با توجه به اهمیت و گستردگی سابقهء علوم پزشکی و فنون وابسته به آن در جهان اسلام(عموما)و کشور ایران(خصوصا)ضرورت دایرة المعارف تاریخ پزشکی که‏ در آن همهء ابعاد موضوع مورد تحقیق و بررسی قرار گیرد-و در آن مجموعه،دانشمندان بزرگ و کتابهای‏ ارزنده و اندیشه‏های ابتکاری آنان معرفی شود و بدین‏ وسیله اصالت اندیشه و تفکر مردم مسلمان و نبوغ‏ علمی آنان به جهانیان معرفی گردد-احساس می‏شد. این کار شاید راه حلی باشد برای آنکه دیگران،بیش از این،سرمایهء علمی این مرز و بوم و میراث نیاکان ما را به‏ خود،یا دیگری،منسوب ندارند و نیز نسل آیندهء ما با توجه به غنای علمی گذشته بر خود ببالد و در راه‏ فراگرفتن دانش بیشتر کوشش کند،ان شاء الله‏ تعالی.

ب:مواد و مطالبی که در دایرة المعارف‏ تاریخ پزشکی در اسلام و ایران خواهد آمد:
1-شرح احوال و آثار پزشکان در تمدن اسلامی‏ بر اساس منابعی همچون ابن ندیم،قفطی، شهرزوری و ابن ابی اصیبعه.
معرفی کتابهای مهم پزشکی و داروشناسی بر اساس‏ منابع بالا و نیز کشف«الظنون و الذریعه»و«بروکلمان» و«سزگین».
3-نام بیماریها و تعاریف و راههای درمان آنها بر اساس‏ منابعی مانند«حاوی»و«کامل الصناعه»و«قانون» و«هدایه المتعلمین»و«ذخیرهء خوارزمشاهی».
4-شرح احوال پزشکان یونانی که آثارشان مورد استفاده مسلمانان قرار گرفته است مانند:بقراط و جالینوس.
نمونه‏ای از خط ابن سینا-در گوشه راست:«فی حوز الفقیر حسین بن عبد اللّه بن سینا المتطبب فی سنه سبع و اربع مائه»
5-نام بیمارستانها و دارالشفاها،بر اساس متون تاریخی‏ و کتاب«تاریخ البیمارستانات»احمد عیسی بک.
6-ادویه مفرده و مرکبه بر اساس منابعی مانند«حاوی»، «قانون»،«الانبیه»هروی و«مفردات»ابن سمجون، ابن بیطار،غافقی و شریف ادریسی.
7-«قراباذین‏ها»مانند«قراباذین»شاپور بن سهل و «قراباذین»کندی و«قراباذین»سمرقندی.
8-آلات و ابزار جراحی بر اساس منابعی مانند «التصریف»زهراوی،و«المعده فی الجراحه»ابن القف‏ کرکی.
9-دانشمندان اسلامی که تاریخ طب به زبان عربی‏ نوشته‏اند مانند:شوکت شطی و سامی حمارنه.
10-دانشمندان اروپایی که تاریخ طب اسلامی به‏ زبانهای دیگر نوشته‏اند مانند:لکلرک،برون،الگود، دیتریش و اولمان.
11-دانشمندان ایرانی که در تاریخ طب اسلامی کتاب‏ و مقاله نوشته‏اند،مانند:دکتر محمود نجم‏آبادی،دکتر علی اکبر ولایتی،دکتر مهدی محقق،دکتر محمد تقی میر و دکتر ابو تراب نفیسی.
12-تحلیل کتابهای مربوط به طب اسلامی به زبانهای‏ خارجی و ذکر مشاهدات بالینی و موارد بیماریها و مؤلفان آن کتب.
13-معرفی فهرستهای کتب طبی،مانند:«پیناکس» جالینوس،رسالهء حنین و رسالهء بیرونی.
14-گیاهان دارویی با ذکر معادل خارجی و سوابق‏ لاتینی و یونانی و خواص و تحلیل و تجزیه آنها بر اساس‏ منابعی مانند«الصیدنه»،چاپ دکتر زریاب و گیاهان‏ دارویی دکتر زرگری.
15-اصطلاحات ویژهء مربوط به علم پزشکی مانند «خادم»(پرستار)دستور(نسخهء طبیب).
16-کلمات قصار،پند و اندرز و امثال مربوط به پزشکی‏ بر اساس کتب اخلاق پزشکی در اسلام،در خلال‏ کتابهای طبی.
17-آیات و احادیث مربوط به پزشکی با استفاده از کتابهای«طب النبی»و«طب نبوی».
18-اخلاق پزشکی(ادب الطبیب)با استفاده از منابعی مانند«اصلاح الصناعه الطبیته»و«التشویق‏ الطبی».
19-معرفی مقالات و تحقیقات مربوط به طب اسلامی‏ که در کنگره‏های بین المللی تاریخ پزشکی مورد بحث‏ قرار گرفته است.
20-معرفی مراکز پژوهش دربارهء پزشکی اسلامی‏ و فعالیتهای علمی آن مراکز مانند«مؤسسهء همدرد» هند و پاکستان،«مؤسسهء تاریخ میراث علمی عربی» حلب،«مؤسسهء میراث علمی عربی»فرانکفورت‏ و«مؤسسه ولکام»لندن.

ج-منابعی که در مرحلهء اول مورد مطلب‏یابی‏ و بهره‏برداری قرار خواهد گرفت.
1-بقراط:کتاب«فی الجنة.»یا«جنین‏شناسی» (کمبریج 1987 م)،«فی حبل علی حبل»یا«آبستنی‏ روی آبستنی»(کمبریج 1968 م)،«فی طبیعة الانسان» (کمبریج 1968 م)،«فی تدبیر الامراض الحاد» (کمبریج 1966 م)،«فی الاخلاط»(کمبریج 1971) «فی الغذاء»(کمبریج 1971 م.)،«فی الامراض البلدیة» (کمبریج 1971 م.).
2-جالینوس:«فی فرق الطب»(قاهره 1987 م) «فی النبض للمتعلمین»(قاهره 1986 م)،«الی‏ اغلوقن فی التاتی لشفاء الامراض»(قاهره 1982 م) «الاسطقات علی رای بقراط»(1987 م)،«فی اختلاف‏ الاعضاء المتشابهة»(برلن 1970 م)،«فی ان قوی‏ النفس تابعة لمزاج البدن»(بیروت 1981 م)،فی‏ التجربه الطبیة»(اکسفورد 1944 م)،«فی ان الطبیب‏ الفاضل یجب ان یکون فیلسوفا»(گوتینگن 1966 م) «فی اجزاء الطب»(برلن 1969 م)،«فی الاسباب‏ الماسکه»(برلن 1969 م)،«فی عمل التشریح» (لایپزیک 1906 م)،«فی الاسماء الطبیة»(برلن‏ 1931 م)،«فی محنه التی یعرف بها افضل الاطباء» (برلن 1988 م)،«فی الصناعه الصغیرة»(قاهره‏ 1988 م).
3-«طب نبوی»:«الطب من الکتاب و السنة» عبد اللطیف بغدادی(بیروت 1406 هـ.)،«الطب‏ النبوی»،الحافط الذهبی(قاهره 1404 م)، «الطب النبوی»،ابن القیم الجوزیه(قاهره 1398 هـ.)، «الرحمه فی الطب الحکمة»،جلال الدین سیوطی‏ (قاهره 1357 هـ.)،«الاحکام النبویة فی الصناعة الطبیة»،ابن طرخان الحموی(قاهره 1955 م)، «الاربعین الطبیة،البرزالی(قاهره 1392)،«المنهل‏ الروی فی الطب النبوی»،ابن طولون(حیدرآباد 1987).
4-علی بن ربن طبری:«فردوس الحکمه»(برلن‏ 1982).
5-محمد بن زکریای رازی:«الحاوی»(حیدرآباد 1974 م)،«الفارق او الفرق بین الامراض» (حلب 1978 م)،«منافع الاغذیة و دفع مضارها»(بیروت 1984 م)، «الطب المنصوری»(1986 م).
6-علی بن عباس المجوسی:«کامل‏ الصناعة الطبیة»(قاهره 1294 م).
7-ابن سینا:«القانون»(قاهره 1294 هـ)، «الارجوزه فی الطب»(پاریس 1956 م)،«دفع‏ المضار الکلیه عن الابدان الانسانیة»(حلب 1984 م)، «الادویة القلبیة»(حلی 1984 م).
8-ابن رشد اندلسی:«تلخیصات ابن رشد الی‏ جالینوس»(مادرید 1984 م)،تلخیص کتاب‏ «فی اصناف المزاج»(قاهره 1987 م)،در مجموعهء «رسائل ابن رشد الطبیة».
9-ابن زهر الاندلسی:«التیسیر فی المداواة و التدبیر»(دمشق 1403 هـ).
10-ابن رضوان مصری:«دفع مضار الابدان» (کالیفرنیا 1984 م)،«کفایة الطبیب»(لون 1978 م).
11-ابن نفیس:«شرح تشریح القانون»(قاهره‏ 1988 م)،«الموجز فی الطب»(قاهره 1986 م).
12-«پزشکی اطفال»:«تدبیر الحبالی»(زنان‏ آبستن)و«الاطفال»احمد بن محمد البلدی(بغداد 1980 م)،«خلق الجنین و تدبیر الحبالی و المولودین»،عریب بن سعد القرطبی(الجزایر 1956 م)،«سیاسه الصبیان و تدبیرهم»،ابن‏ جزار قیروانی(تونس 1968 م).
13-«چشم پزشکی»:«عشر مقالات فی العین»، حنین بن اسحق(قاهره 1928 م)،«تذکرة الکحالین»، علی بن عیسی(حیدرآباد 1983 م).
14-جراحی:«المعدة فی الجراحة»،ابن القف‏ (حیدرآباد 1356 هـ)،«التصریف لمن عجز عن‏ التألیف»،خلف بن عباس زهراوی(کالیفرنیا 1972 م).
15-کتابهای مفرد(تکنامه،مونوگراف)در بیماریهای گوناگون:«فی المرض المسمی دیابیطا»، عبد اللطیف بغدادی(بن 1971 م)،«فی المعدة و امراضها و مداواتها»،ابن جرار قیروانی(بغداد 1980 م)،«مصالح الابدان و الانفس»ابوزید بلخی‏ (فرانکفورت 1984 م)،«الحمیات»(تب‏ها)اسحق‏ بن سلیمان(کمبریج 1981 م)،«فی المالیخولیا» اسحق بن عمران(هامبورک 1977 م)،«الاغذیة»، اسحق بن سلیمان(فرانکفورت 1986 م)،«فی النبض‏ و التفسرة»(ادرار)علی بن رضوان مصری(بن‏ 1984 م).
16-اخلاق و آداب پزشکی:«النافع فی کیفیة تعلیم‏ صناعة الطب»،ابن رضوان مصری(بغداد 1984 م)، «التشریق الطبی»صاعد بن الحسن(بن 1968 م)، «ادب الطبیب»ایوب رهاوی(فرانکفورت 1985 م)، «المقالة الصلاحیة فی احیاء الصناعة الطبیه»ابن‏ جمیع(ویسبادن 1983 م)،«فی التطرق بالطب الی‏ السعادة»ابن رضوان مصری(حلب 1978 م)،«النوادر الطبیة،یحیی بن ماسویه(ژنو 1980)،«عمل من طب‏ لمن حب»ابن الخطیب(سلمنقة 1972 م).
17-متفرقات:«الدستور البیمارستانی»ابن ابی‏ البیان(قاهره 1933 م)،«دعوة الاطباء»ابن بطلان‏ (ویسبادن 1985 م)،«خمس رسائل»ابن بطلان‏ بغدادی و ابن رضوان مصری(قاهره 1937 م)، «الذخیره»،ثابت بن قره(قاهره 1928 م)،«مقالة فی‏ تدبیر الامراض العارضة للرهبان الساکنین فی الدیرة و من بعد عن المدینة»(میشیگان 1968 م)،«الروضة الطبیة»عبید الله بن جبرائیل بختیشوع(قاهره‏ 1927 م.)«رسالة فی الطب و الاحداث النفسانیة» ابو سعید بن بختیشوع(بیروت 1977 م)،«مقالتان‏ فی الحواس»عبد اللطیف بغدادی(کویت 1392 هـ) «مفتاح الطب«ابن هندو(تهران 1368 ش)،«بستان‏ زکریای رازی و فرمول گسترده الکل که توسط او کشف شد.
الاطباء»،ابن مطران(تهران 1369 ش)،
18-کتابهای داروشناسی،«مفردات الادویه»ابن‏ بیطار،«مفردات الادویه»غافقی،«النبات»ابو حنیفه‏ دینوری،«جامع اسماء النبات»شریف ادریسی، «مفردات الادویه»ابن سمجون،«الصیدنه»ابو ریحان‏ بیرونی،«المعتمد فی الادویة المفردة غسانی»، «تذکره»داوود انطاکی.
از معاصران:«احیاء التذکرة فی النباتات الطبیة و المفردات العطاریة»دکتر رمزی مفتاح،«گیاهان‏ دارویی»دکتر علی زرگری.
19-منابع متفرقه:فهرست‏های عمومی برای‏ شناسایی نسخ خطی طبی مانند فهرست بروکلمان‏ و فهرست فواد سزگین و فهرست«مؤسسه ولکام لندن» در تاریخ پزشکی و«مؤسسهء اسلر»«دانشگاه مک گیل» در تاریخ پزشکی و فهارس نسخ خطی داخلی و خارجی‏ و شناسایی مقالات مربوط به تاریخ از ایندکس‏ اسلامیکوس برای مقالات خارجی و فهرست مقالات‏ فارسی افشار برای مقالات داخلی.
20-کتابهای فارسی:«الابنیه عن حقائق الادویة» ابو منصور موفق هروی،«التنویر»ابو منصور حسن‏ بن نوح قمری بخاری،«دانشنامه»حکیم میسری، «ترجمه تقویم الصحة»،ابن بطلان.«ذخیرهء خوارزمشاهی»،سید اسماعیل جرجانی،«اغراض‏ الطبیه»،سید اسماعیل جرجانی،«خفی علایی»، سید اسماعیل جرجانی،«هدایه المتعلمین»، اخوینی بخاری،«مخزن الادویه»،عقیلی خراسانی، «تحفه المؤمنین،حکیم مؤمن و مانند اینها.

د-مراحل بعدی
گردآوری کتابهای یاد شده و کتابهای چاپی دیگر در این موضوع،جلب میکروفیلم و نسخه‏های عکسی از نسخه‏های خطی موجود در کتابخانه‏های داخل‏ و خارج،تصویرگیری از مقالات داخلی و خارجی،تعیین‏ عناوین و مداخل دایرة المعارف،تعیین سبک و اسلوب‏ و روش تحریر مقالات.
نشر طرح تفصیلی دایرة المعارف،استخراج مواد و مطالب از منابع،تشکیل پروندهء علمی برای هر یک از مداخل و عناوین و ضبط مواد و مطالب در آنها،تعیین‏ سرپرست برای هر یک از شعب فرعی موضوع،تعیین‏ نویسندهء مقالات برای مداخل و عناوین مربوط به هر یک‏ از شعبه‏ها،مراحل ویراستاری و چاپ دایرة المعارف.
در پایان یادآور می‏شود که تحقق این هدف علمی‏ بزرگ که معرفی میراث عظیم علمی چهارده قرن‏ کوشش مسلمانان بویژه ایرانیان را دربردارد بستگی به‏ یاری و همکاری همهء علما و دانشمندان فن و استادان‏ دانشگاهها و اعضای علمی فرهنگستانها و دیگر علاقه‏مندان به علم و دانش و کمک وزارتخانه‏های مربوط به مراکز علمی و پژوهشی کشور است.نویسندهء این‏ کوتاهه انتظار دارد که از ارشاد و راهنمایی و کمک‏ و مساعدت آنان در همهء مراحل طرح برخوردار شود تا این هدف هر چه بهتر و زودتر به مرحلهء اجرا و عمل‏ درآید.