معرفی کتاب *تحفة المؤمنین *اثر حکیم مؤمن‏

(معرفی کتب طب سنتی ایران)

« تحفة المؤمنین مشهور به تحفه حکیم مؤمن»، به زبان فارسى، تألیف محمد مؤمن بن محمدزمان، معروف به حکیم مؤمن است که از مشهورترین نگاشته‏ هاى طب فارسى پیرامون دواشناسى مى‏باشد و پس از تألیف، مورد توجه بسیارى از اطباء قرار گرفته است.

انگیزه نگارش این اثر را مؤلف چنین بازگو نموده است:

« چون والد این ذره بى‏مقدار، میر محمدزمان تنکابنى دیلمى- طاب اللَّه ثراه- با وجود حدس صائب و ذهن ثاقب، مدتى در امر معالجات به دستور اجداد و استادان امجاد کوشیده و مجربان چندى از او مخلف گشته، خواست که در سلک جمع و ترتیب آورده با آنچه این خادم به مخادیم نجیب،« محمدمؤمن حسینى» طبیب، مجرب یافته و از صاحبان تجربه اقتباس نموده، مجموعه‏اى سازد؛ بنابراین، لازم دانست که به قدر امکان، در تشخیص ادویه با رعایت اختصار پردازد و باعث دیگر آنکه چون مؤلف« اختیارات بدیعى»، به لغت فارسى نوشته مساهله در تحقیق ادویه و بیان خواص نموده و عطاران بى‏بضاعت به آن اکتفا کرده و کتب معتبره، متروک گشته و از جهت اشتباهات او، اکثر ادویه مؤثره مبدل به عدیم الخاصیه شده، خواست که به قدر امکان آنچه محققین این فن تحقیق نموده‏اند و هرچه صاحب اختیارات ذکر نکرده در سلک تحریر آورد»( تحفه حکیم مؤمن، ص 4).

کتاب« تحفه حکیم مؤمن»، پس از تألیف به‏عنوان یک کتاب ارزشمند مطرح شد؛ به‏گونه‏اى که حکیم میر محمدحسین عقیلى علوى خراسانى در کتاب« مخزن الادویة» و« قرابادین کبیر» و نیز حکیم ناظم جهان در کتاب« اکسیر اعظم» از این اثر بسیار بهره برده ‏اند.

ساختار
کتاب، در دو بخش تشخیصات و دستورات تنظیم شده است. بخش اول، مشتمل بر 5 تشخیص است. در تشخیص سوم، ادویه و اغذیه به ترتیب حروف الفبا ذکر شده‏اند. تشخیص چهارم، خود داراى 5 فصل و تشخیص پنجم شامل 3 فصل است.
بخش دوم، شامل 3 قسم است. قسم اول، شامل 5 طریق و قسم دوم، داراى 24 باب است.

گزارش محتوا
حکیم مؤمن، خود، چکیده محتواى کتاب را فهرست‏وار چنین بیان مى‏کند:« این مجموعه، مشتمل است بر تشخیصات و دستورات و تشخیصات مبنى است بر پنج تشخیص: تشخیص اول: در بیان سبب اختلاف اقوال اطباء در ماهیات و قوت و قدر شربت ادویه و شروط اخذ هر دوا و ذکر درجات و انقسام قولها باقسامه.
تشخیص ثانى: در ذکر صفات و افعال ادویه و بیان افعال کلیه و مشابه آن و تفسیر اسامى و معانى لغاتى که در طى انشاء این مجموعه، مذکور مى‏شود و در کتب ادویه مفرده، مدارعلیها است.
تشخیص ثالث: در بیان ماهیت و خواص و کیفیت ادویه مفرده و اغذیه مفرده و مرکبه و ذکر مصلح و بدل و قدر شربت و آنچه بدان مناسب است.
تشخیص رابع: در مداواى سموم.
تشخیص خامس: در بیان اوزان و آنچه به آن متعلق است.
دستورات منقسم است به سه قسم:
قسم اول: در بیان اعمالى که متعلق است به ادویه مفرده، مثل شستن و سوختن و تحمیص و تشویه و امثال آن و طریق آشامیدن عشبه و چوب چینى و ماء الجبن و مانند آن و اعمال غریبه.
قسم دوم: دربیان اعمالى که متعلق است به ادویه مرکبه و ذکر معاجین و حبوب و سایر مرکبات.
قسم سوم: در معالجات با رعایت اختصار»( تحفه حکیم مومن، ص 5- 6).
مفصل‏ترین و مشهورترین بخش کتاب، بخشى است که در باره مفردات نگاشته شده است. این بخش، به ترتیب حروف الفبا تنظیم یافته است.

« تحفه حکیم مؤمن»، دایرةالمعارفى جامع در داروشناسى و داروسازى طب سنتى است.
بسیارى از امورى که براى شناخت دارو و ساخت دارو لازم است، در این کتاب بررسى شده است. بررسى مشروع و علمى گیاهان توسط مؤلف در عین نقل تجربیات خود و پدرش در کنار نقل از متون و منابع معتبر، ارزش این اثر را دوچندان مى‏کند.
افزون بر آنچه گفتیم، نگارش این اثر به زبان فارسى، از مهم‏ترین ویژگى‏هاى این اثر است، چرا که قبل ازتألیف این کتاب، بسیارى از منابع داروشناسى به زبان عربى تألیف شده بود؛ جمله‏اى از کتاب‏ها هم که به زبان فارسى نگارش یافته‏اند- مانند« اختیارات بدیعى»- چندان از دقت علمى برخوردار نیستند.

وضعیت کتاب‏
کتاب، در سال 1402 ق، توسط انتشارات محمودى( تهران)، در 1244 صفحه چاپ و منتشر شده است.
مقدمه این اثر، به قلم جناب آقاى میر سید احمد روضاتى در باره مزایاى طب سنتى و بررسى زندگى و احوالات حکیم محمد مؤمن تنکابنى است. در آخر هریک از دو جلد کتاب، فهرست اعلام، فهرست کتب، فهرست اماکن، فهرست ابزار و فهرست تفصیلى کتاب ذکر شده است.

منبع: مقدمه کتاب