معرفی کتاب * میزان الطب * حکیم ارزانی

« میزان الطب» نگاشته حکیم محمد اکبر ارزانى از جمله مشهورترین آثار طب سنتى به زبان فارسى است. این نگاشته چهارمین اثر مؤلف است که آن را در سال 1113 ق تألیف نموده است. نویسنده در ابتداى اثر انگیزه‏اش را از تألیف کتاب آموزش طب به اطفال با عبارتى موجز دانسته است.

این کتاب به خاطر اختصار و زبان ساده‏اش مورد استقبال حوزه‏هاى طبى هند و پاکستان قرار گرفت و به جاى کتاب قانونچه تألیف محمود بن عمر چغمینى به عنوان اولین کتاب درسى شناخته شد.

ساختار:
میزان الطب مشتمل بر سه مقاله است. در میان این سه مقاله، دو مقاله اول مختصر است و بیشتر حجم کتاب را مقاله سوم در بر مى‏گیرد. مقاله اول به جزء کوچکترى تقسیم نمى‏شود ولى مقاله دوم به نه جزء کوچکتر با عنوان فصل تقسیم مى‏شود. مقاله سوم که درباره بیمارى‏ها و درمان آن‏ها است به بیست‏وپنج باب جداگانه تقسیم مى‏شود و هر باب نیز خود به فصول متعددى تجزیه مى‏شود.

گزارش محتوا:
از آنجا که حکیم ارزانى این اثر را پس از نگارش طب اکبرى به تحریر درآورده است، خلاصه تحقیقات خود در طب اکبرى را در این اثر ذکر مى‏کند. نگاهى به طب اکبرى و مقایسه آن با میزان الطب شاهد این مدعاست که ترتیب این دو کتاب تا اندازه بسیار زیادى همانند هم است و حتى در بعضى از موارد، تعابیر و عبارات میزان الطب شبیه عبارت‏هاى طب اکبرى است.
افزون بر آنچه گفتیم از آنجایى که میزان الطب- بنابر قول نویسنده آن- براى مبتدیان و علاقه‏مندان به فراگیرى علم طب نوشته شده است، به مبانى نظرى علم طب، که همان کلیات است نپرداخته و فقط در دو مقاله اول به ذکر مختصرى از اخلاط اربعه و منضجات اخلاط بسنده کرده است.
علاوه بر این وى از اشاره به سخنان پزشکان دیگر و مناقشه با آنان که با تعلیمى بودن این اثر ناسازگار است پرهیز مى‏نماید.

ترتیب مقالات و مباحث مطرح شده در آنها را مؤلف چنین گزارش کرده است:
مقاله اول: در علامات کیفیات چهارگانه، یعنى حرارت و برودت و رطوبت و یبوست. مقاله دوم: در بیان ادویه مفرده و مرکبه و اغذیه مناسب حال.
مقاله سوم: در بیان امراض و علاج آن.
مؤلف پس از نگاشتن مطالبى مختصر در مقاله اول و دوم، در مقاله سوم به مبحث بیمارى‏ها و درمان آنها مى‏پردازد. در این بخش، که مفصل‏ترین بخش کتاب نیز محسوب مى‏شود، مؤلف از مبحث بیماریهاى سر شروع مى‏کند و با بررسى اورام و بثور ظاهر بدن، این مقاله را به پایان میرساند.
مؤلف در هنگام بیان بیمارى‏ها ابتدا آن بیمارى را ذکر مى‏کند و سپس آن را به اختصار توضیح مى‏دهد. در پى آن علائم و اسباب آن بیمارى را بیان مى‏کند و در آخر علاج و درمان آن را نقل مى‏کند.

وضعیت کتاب:
میزان الطب همانند بقیه کتاب‏هاى حکیم ارزانى مورد توجه علاقه‏مندان این علم قرار گرفته به گونه‏اى که بنابر آنچه خانبابا مشار در فهرست کتاب‏هاى چاپ فارسى ذکر کرده، این اثر 18 بار به چاپ رسیده است که اولین چاپ آن در سال 1266 ق بوده است.
همچنین این کتاب توسط محمد هاشم نوشاهى قادرى به نظم درآمده است و آن را مفتاح العلاج نام نهاده است.
این اثر به همت جناب آقاى هادى نصیرى تصحیح و تحقیق شده است. از آنجا که نسخه مؤلف در دسترس نبوده، مصحح، این اثر را بر اساس دو نسخه چاپى و به شیوه اجتهادى تصحیح نموده است. افزون بر تصحیح متن، وى شرح و معناى کلمات و اصطلاحات دشوار کتاب را به ترتیب الفبایى در آخر کتاب آورده است تا خواننده بتواند به آسانى به آنها مراجعه نماید.
تدوین فهرست داروها، خوردنى‏ها و نوشیدنى‏ها کار دیگر مصحّح این کتاب است.
این اثر در آبان ماه سال 1380 ش( 2001 م) توسط مؤسسه احیاء طب طبیعى چاپ و منتشر شده است.