معرفی کتاب * طب اکبری* اثر حکیم ارزانی

« طب اکبرى» یا« طب الاکبر»، دوره‏اى کامل در علم الامراض و شناخت و درمان بیمارى‏هاست. حکیم ارزانى، این اثر را به‏عنوان ترجمه‏اى از کتاب ارزشمند و مشهور« شرح الاسباب و العلامات» تألیف شیخ برهان الدین نفیس بن عوض کرمانى، با حذف زوائد آن و افزودن فوائد و نکات مفید فراوان، نگاشته است.

مؤلف، انگیزه‏اش را از تألیف اثر چنین بیان مى‏کند:« این منزوى زاویه خمول، بعد از تصحیح عقاید دینیه و اکتساب علوم متداوله یقینیه، چون از علم ابدان نیز بهره یافت و بر علو شأن این فن عالى که علمى است بس شریف و فنى بس لطیف و کدام شرافت به از این باشد که موضوعش بدن انسانى است که مصداق مصدوقه« و لقد کرمنا بنى آدم» اوست، آگاهى حاصل نموده شد، نیز طبیعت در مساحت این هنر جولان فرموده، خواست که در این دیر نیست هست‏نما نسخه جامع الفواید ترتیب دهد. بعد از ملاحظه کتب طبیه و صحف حکمیه، به ظهور آمد که هرچند در رسایل معتبره هذا الفن، اسباب و علامات امراض مع الکلیات مذکور است، لیکن چنانچه‏[ چنان‏که‏] در کتاب فیض انتساب« شرح اسباب و علامات و معالجات» مستوفى مسطور گردیده، در غیر آن نیست؛ بناء علیه در خاطر حقیر ریخت که اگر آن مجموعه کثیر النفع که در کمال متانت و اعتبار است جهت عموم افاده و استفاده به لسان فارسى از زبان عربى مترجم ساخته شود و با ملاحظه اینکه ترک بعضى دلایل زواید، اولى و انسب است و فواید دیگر که ایراد آنها در بعضى، از قبیل لوازم باشد؛ از قانون و حاوى و اقسرائى و سدیدى و موجز و ذخیره و کفایه مجاهدیه و غیر آن مندرج نموده آید، احسن و الیق است».

ساختار
کتاب، مشتمل بر 27 باب است که 12 باب آن، در جلد اول و بقیه در جلد دوم گنجانده شده است و هر بابى، خود داراى چندین فصل است. فصول نیز گاه به اجزاى کوچک‏ترى تقسیم مى‏شود.
مباحث، ترتیب آنها و شیوه بحث، مطابق کتاب« شرح الاسباب و العلامات» مى‏باشد.

گزارش محتوا
باب اول، با بررسى امراض سر شروع مى‏شود و سپس در ابواب بعدى، امراض هر عضو بررسى مى‏گردد و در بیست و شش باب، امراض سر تا ناخن مطرح مى‏شود. باب بیست و هفتم نیز به بررسى امراض متفرقه( سوختگى‏ها، گزیدگى‏ها، مسمومیت‏ها و...) اختصاص دارد.
هرچند این اثر بیشتر با عنوان« ترجمه شرح الاسباب و العلامات» شناخته مى‏شود و تلقى بسیارى از دانشجویان طب سنتى و حتى برخى از اساتید، این است که این کتاب، تلخیص کتاب« شرح الاسباب و العلامات» است، ولى با مقارنه بین طب اکبرى و« شرح الاسباب و العلامات» این نکته به‏خوبى معلوم مى‏شود که طب اکبرى تنها یک ترجمه صرف نیست، بلکه- چنان‏که حکیم ارزانى در مقدمه این اثر گفته- در این اثر، از سویى بسیارى از مطالبى که ذکر آنها خالى از فائده است، حذف شده و از سویى دیگر، فوائد بسیارى که جاى خالى آنها در اصل کتاب حس مى‏شده، در جاى جاى کتاب گنجانده شده است، بلکه حتى در بسیارى از موارد حکیم ارزانى سرفصل‏هاى جدیدى را در کتاب گشوده و مباحث تازه‏اى را مطرح نموده است و نیز هر جا مطلبى داراى پیچیدگى و اغماض بوده، به‏صورت واضح شرح کرده است.

وضعیت کتاب‏
این کتاب به سبب شهرت و جامعیت آن چندین بار در ایران و هند به چاپ رسیده است. همچنین این اثر به اردو نیز ترجمه شده و در پاکستان چاپ و منتشر شده است.
چاپ مورد استفاده ما، نسخه تصحیح‏شده این اثر به همت مؤسسه احیاء طب طبیعى است که در سال 1387 ش و در دو جلد چاپ و منتشر شده است.
تصحیح این اثر، بر اساس سه نسخه فارسى و یک نسخه ترجمه آن به زبان اردو صورت پذیرفته است.
علاوه بر تصحیح متن کتاب، این کتاب داراى پاورقى‏هایى نسبتاً مفصل است.
بعضى از پاورقى‏ها به توضیحات و ترجمه عبارت‏هاى عربى متن اختصاص یافته و در بعضى دیگر به معادل لاتین بیمارى‏ها اشاره شده است.
در آخر جلد دوم نیز فهرست لغات و مصطلحات طبى، فهرست ترکیبات دارویى، فهرست اعلام، اماکن، ابزارها، کتب و اوزان و مقادیر آمده است.