معرفی کتاب "مفرح القلوب" اثر حکیم ارزانی

« مفرّح القلوب» تألیف محمد اکبر بن میر مقیم ارزانى معروف به حکیم ارزانى در حقیقت شرحى فارسى بر کتاب« قانونچه» تألیف محمّد بن محمود چغمینى( متوفى 745 ق) منجم و طبیب خوارزمى است. این اثر، در عین ایجاز، پرمحتوا و آموزنده است.

هر چند اسم قانونچه تداعى کننده، این مطلب است که این اثر خلاصه‏اى از قانون است؛ ولى حقیقت این است که این اثر- چنانچه مؤلف در مقدمه گفته- برگرفته از کتب مختلفى است. به هر حال، محتوا، سادگى، نظم منطقى و سیر آموزشى کتاب موجب شده که از دیرباز این کتاب به عنوان یک کتاب درسى مورد توجه قرار گیرد، چنان‏که حتى در زمان ما نیز علاقه‏مندان به دانش طب سنتى همچنان از این اثر به عنوان کتاب درسى استفاده مى‏نمایند. درخواست برخى از دوستان در شرح کتاب قانونچه، انگیزه نگارش کتاب را فراهم آورده است.( مفرح القلوب، ص 2)

ساختار:
مفرّح القلوب تنها شرح پنج مقاله اول قانونچه است و مؤلف مبحث امراض آن را شرح نکرده، بلکه خواننده را در این قسمت به کتاب دیگرش، طب اکبرى ارجاع داده است.
مؤلف در نگارش این اثر ابتدا بخشى از قانونچه را عیناً نقل مى‏کند و سپس ترجمه آن را مى‏نگارد و در ادامه این قسمت را شرح مى‏دهد و به همین ترتیب پنج مقاله اول قانونچه را ترجمه و شرح مى‏کند.

گزارش محتوا:
اهمیت کتاب قانونچه و اقبال عمومى به آن سبب شده است که شروح متعددى به این کتاب مختصر نگاشته شود.
معروف‏ترین شروح نگاشته شده بر قانونچه عبارت‏اند از:
1. شرح مولى حسین بن محمد استرآبادى( متوفى 831 ق)؛ 2. شرح ملا یحیى فتاحى نیشابورى( متوفى 832 ق)؛ 3. شرح عبد الفتاح بن عبدالله قزوینى به نام المفرح فى علم الطب؛ 4. شرح ابوالقاسم بن محمد جعفر نائینى؛ 5. شرح لطفعلى بن محمدکاظم تبریزى ملقب به صدرالافاضل؛ 6. شرح محمد مؤمن جزایرى شیرازى( متوفى 1181 ق) به نام تحفة الغریب و نخبة الطبیب.
و از مهم‏ترین این شروح و بلکه مشهورترین آن‏ها مفرّح القلوب است که مولف آن را به نام پادشاه وقت سلطان محمد فرخ و به زبان فارسى تألیف کرده است.
مؤلف در شرح مراد چغمینى از بسیارى از منابع مهم طب سنتى استفاده مى‏کند، ولى چنان‏که مؤلف خود تصریح مى‏کند، بیشترین استفاده او از قانون و شرح قرشى بر آن است. وى مى‏گوید:« در اثناى نگارش این رساله اگر چه اکثر کتب حاضر مى‏شدند، لیکن بیشتر از قانون و شرح قرشى مرقوم مى‏گشت».
هر چند مؤلف در شرح این اثر از مراجعه به کتب گذشتگان غفلت نورزیده، ولى اهمیت این اثر تنها در نقل قول از دیگران نیست، بلکه شرح و نقد کلام اطباى بزرگ به بیانى روشن و ساده مهم‏ترین ویژگى این کتاب است. همین ویژگى باعث شده که حکیمانى که پس از مؤلف قصد نگارش متنى در کلیات طب سنتى داشته‏اند، به این کتاب نیز مراجعه کنند. از جمله حکیم میر محمدحسین عقیلى خراسانى در خلاصه الحکمه چندین بار تحقیقات مؤلف در این کتاب را نقل و احیاناً نقد مى‏کند.( خلاصة الحکمة، ص 815 و 931 و 999 و 1101)

وضعیت کتاب:
نسخه مورد استفاده در لاهور پاکستان چاپ شده است. ضمناً چنان که پرفسور حکیم نیر واسطى در تاریخ روابط پزشکى ایران و پاکستان گفته، این کتاب با عنوان اکسیر القلوب توسط حکیم مولوى نور کریم به زبان اردو ترجمه شده است.( تاریخ روابط پزشکى ایران و پاکستان، ص 463).