زندگینامه محمد حسین عقیلی خراسانی طبیب ایرانی
« محمّد حسین عقیلى» که گاه از او به سید محمّد حسین خان، میر محمّد حسین خان بهادر و محمّد حسین بن محمّد هادى عقیلى علوى نیز تعبیر مىشود، از مشهورترین طبیبان ایرانى ساکن شبه قاره هند بوده است.
سال تولد وى در تاریخ ثبت نشده است. محل تولد وى به نیز درستى معلوم نیست. او گاهى به توصیف محلهاى از ایران- مثل رکن آباد شیراز مىپردازد که این نشانگر حضور او در ایران بوده، ولى در عین حال نمىتوان اقامت او و نیز گزارشهایى را که از هندوستان نقل مىکند نادیده گرفت.
بررسى زندگى وى نیازمند احاطه بر کتب او، اطلاع دقیق از اساتید او و میزان تأثیرپذیرى او از گذشتگان و تأثیرگذارى او بر آیندگان است.
او در خانوادهاى زندگى مىنموده که همگى آنها از بزرگان عرصه طب در روزگار خود بودهاند. عقیلى از تجربیات استاد خود، علوى خان، پدر و دیگر اقوام خود استفادههاى فراوان برده و در جاى جاى کتب خود این تجربیات را نقل کرده است.
از استادانى که وى به ارادت آنان تصریح نموده، شخصى به نام میر محمّد على حسینى است که وى به اشارت این استاد دست به تألیف« مجمع الجوامع» زده است. البته گزارشى از زندگانى او در تاریخ نقل نشده است و به نظر مىرسد این فرد استاد معنوى مؤلف بوده نه استاد او در علوم پزشکى.
از دیگر اساتید عقیلى اطلاع دقیقى در دسترس نیست. هر چند وى از اطباى فراوانى در کتب خویش یاد مىکند و این امر نشانگر آن است که وى به طور مستقیم یا مع الواسطه از خرمن اساتید فراوانى خوشهچینى نموده است. از جمله این افراد مىتوان به حکیم محمّد باقر فرزند حکیم عماد الدین محمود شیرازى، حکیم صالح خان، حکیم داود خان و حکیم لطف الله خان- که هر سه دایى علوى خاناند-، حکیم محمّد رضا و حکیم احمد موسوى- که هر دو فرزندان حکیم سلیماناند- و حکیم محسن خان فرزند حکیم صالح خان اشاره کرد.
کتب عقیلى بیان کننده ارزش و جایگاه علمى او هستند. کتابهاى بر جا مانده از او شاید از مفصلترین کتب بر جا مانده در زمینه طب سنتى باشد.
به هر حال، این آثار به عقیلى نسبت داده شده است:
1.« دستور شفایى».
2.« قرابادین صغیر». این کتاب اکنون به دست ما نرسیده، ولى مؤلف خود به چنین اثرى تصریح مىکند.
3.« خلاصة الطب» که بنا بر آنچه مرحوم آقا بزرگ احتمال داده این اثر همان خلاصة الحکمه است.
4.« زبدة النکات فى شرح الکلیات».
5. رسالهاى در باب طحال اطفال.
6. رسالهاى در باب حجامت.
7. رسالهاى در باب حصبه و جدرى و حمیقا.
8. رساله عرق مدنى.
9. رسالهاى در باب جنین.
10. کتابى درباره معالجه ذات الریه اطفال.
11. معالجات( عربى).
از مجموع این یازده اثر تنها« خلاصة الطب و زبدة النکات» به دست ما رسیده و از حال بقیه آثار خبرى گزارش نشده است.
12. معالجات( فارسى): این کتاب که پس از قرابادین کبیر تألیف شده، بخشى از موسوعه مجمع الجوامع است.
13. ذخائر التراکیب یا قرابادین کبیر: این کتاب اولین بخش نگاشته شده از موسوعه مجمع الجوامع است که در سال 1195 ق نگاشته شده است.
14. مخزن الأدویه و تذکره اولى النهى.
15. خلاصة الحکمة.
چهار اثر اخیر همه به چاپ رسیده و در دسترس است.
سال وفات، محل در گذشت و خاکسپارى او در تاریخ گزارش نشده است
